Định hình các khối thương mại loại trừ Mỹ

Ts. Phạm Đình Bá

07/4/2025

Việc chính quyền Trump áp dụng hàng loạt biện pháp thuế quan gần đây đã kích hoạt sự điều chỉnh đáng kể trong quan hệ thương mại toàn cầu, thúc đẩy các quốc gia hình thành hoặc củng cố các khối thương mại loại trừ Hoa Kỳ. Bằng chứng hiện tại cho thấy xu hướng này sẽ gia tăng tốc độ, dẫn đến các thỏa thuận thương mại mới và sửa đổi bỏ qua sự tham gia của Mỹ đồng thời tạo ra các khu vực kinh tế tích hợp khu vực mạnh mẽ hơn.

Ngày 2/4/2025, Tổng thống Trump ban hành các biện pháp thuế quan chưa từng có: mức thuế cơ bản 10% áp dụng cho tất cả hàng nhập khẩu toàn cầu cùng với thuế "đối xứng" từ 11% đến 50% nhắm vào các quốc gia cụ thể. Trung Quốc phải đối mặt với mức thuế 34%, trong khi Liên minh Châu Âu (EU) chịu mức thuế 20%. Một số quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam, Lào và Campuchia phải chịu mức thuế cao hơn từ 46% đến 49%. Trung Quốc ngay lập tức công bố biện pháp trả đũa bằng thuế 34% đối với tất cả hàng nhập khẩu từ Mỹ và khởi kiện lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).

Nhiều diễn biến gần đây cho thấy các nước đang hình thành các thỏa thuận thương mại mới loại trừ Hoa Kỳ.

Gia tăng các hiệp định song phương và khu vực

Chỉ trong vài tháng qua, Liên minh Châu Âu đã hoàn tất ba thỏa thuận thương mại quan trọng. Tháng 12/2024, khối này đạt được thỏa thuận mang tính bước ngoặt với bốn quốc gia Nam Mỹ, kết thúc 25 năm đàm phán để tạo ra một trong những khu vực thương mại lớn nhất toàn cầu, kết nối thị trường của 850 triệu dân. Tiếp đó, Liên minh Châu Âu đạt thỏa thuận với Thụy Sĩ và Mexico, đồng thời khởi động lại đàm phán về hiệp định thương mại tự do với Malaysia vốn bị đình trệ suốt 13 năm.

Tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos, Chủ tịch Ủy ban Châu Âu Ursula Von der Leyen nhấn mạnh: "Những gì bạn thấy là những gì Châu Âu cam kết. Chúng tôi tuân thủ các quy tắc và các thỏa thuận của chúng tôi không có điều khoản ngầm", ngầm so sánh cách tiếp cận của Liên minh Châu Âu với chính sách thương mại gần đây của Mỹ.

Mở rộng các khối hiện có

Khối BRICS (Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi) đã bắt đầu mở rộng thành viên khi Indonesia trở thành thành viên thứ mười. Nhóm này hiện đại diện cho một nửa dân số thế giới và đóng góp hơn 40% sản lượng kinh tế toàn cầu, với tám quốc gia khác đang trên đường trở thành thành viên chính thức.

Đồng thời, Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) có hiệu lực từ năm 2022 vẫn là khối thương mại lớn nhất thế giới với 15 thành viên bao gồm Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Australia. Ngân hàng Thế giới ước tính các quốc gia thành viên này đại diện cho 30% dân số và 30% GDP toàn cầu.

Phân tích về sự dịch chuyển

Các chuyên gia kinh tế đã chỉ rõ mối liên hệ giữa chính sách thuế quan của Trump với sự xuất hiện các khối thương mại loại trừ Hoa Kỳ. F. Kirkegaard, chuyên gia kinh tế nhận định "nền kinh tế toàn cầu đang tiến hóa thành một hệ thống với các mối quan hệ thương mại ngày càng đan xen nhưng loại trừ Hoa Kỳ". Ông nhấn mạnh dù đây không phải là kết quả mong muốn của bất kỳ bên nào, nó vẫn là giải pháp "tốt thứ hai" trong bối cảnh Mỹ rút khỏi khuôn khổ kinh tế tự do.

Các chuyên gia chính sách thương mại cũng quan sát thấy cách tiếp cận của Trump đang đẩy nhanh quá trình chuyển đổi căn bản trong bức tranh thương mại toàn cầu. Các phân tích chỉ rõ "bằng việc nhắm mục tiêu rõ ràng vào cân bằng thương mại song phương và từ bỏ nguyên tắc đối xử bình đẳng, các biện pháp này định hình lại căn bản động lực của các tập đoàn đa quốc gia và các quốc gia xuất khẩu". Báo cáo cảnh báo "sự thay đổi này, nếu kéo dài và lan sang các nền kinh tế lớn khác, có thể đẩy nhanh sự phân mảnh thương mại toàn cầu thành các khối khu vực cạnh tranh được định nghĩa bởi tính toán chiến lược thay vì kinh tế thuần túy".

Điều chỉnh chiến lược giữa các cường quốc

Hậu quả không mong muốn từ thuế quan của Mỹ dường như đang thúc đẩy các liên minh bất ngờ. Xuất khẩu nông sản Canada như hạt cải dầu, lúa mì và thịt lợn sang Trung Quốc đã tăng mạnh do thuế quan làm giảm sức cạnh tranh của hàng Mỹ. Tương tự, Mexico đã định vị mình như một nhân tố then chốt trong chuỗi cung ứng toàn cầu, thu hút đầu tư gia tăng từ các nhà sản xuất Trung Quốc muốn né thuế quan của Mỹ.

Đồng thời, Canada và Mexico đã làm sâu sắc hơn mối quan hệ thương mại song phương. Với lợi ích chung trong duy trì các tuyến thương mại mở, hai quốc gia này bắt đầu vượt qua ảnh hưởng của Mỹ bằng cách củng cố các thỏa thuận trong khuôn khổ Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP).

Dự báo cho kiến trúc thương mại toàn cầu

Dựa trên các diễn biến hiện tại, nhiều mô hình hình thành khối thương mại không có sự tham gia của Mỹ dự kiến sẽ xuất hiện. 

Các khối hiện có như Liên Minh Châu Âu, Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực, và Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN sẽ tiếp tục đẩy mạnh tích hợp nội khối đồng thời mở rộng thành viên hoặc thiết lập các thỏa thuận đối tác với các khối khác.

Sự gia tăng đối thoại giữa các khối thương mại khác khu vực, như giữa ASEAN và Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh, chỉ ra các hình thức hợp tác kinh tế mới vượt qua khuôn khổ dẫn dắt truyền thống của Mỹ.

Như các chuyên gia thương mại nhận định, "tiến hóa số làm thay đổi bức tranh hợp tác kinh tế quốc tế", cho thấy các dạng thỏa thuận thương mại mới tập trung vào thương mại điện tử có thể phát triển ngoài phạm vi ảnh hưởng của Mỹ.

Nền kinh tế Trung Quốc, chiếm hơn 30% sản lượng sản xuất toàn cầu, sẽ tiếp tục đóng vai trò trung tâm hấp dẫn cho các quan hệ thương mại, đặc biệt tại châu Á và ngày càng gia tăng ở châu Phi và Mỹ Latinh.

Tóm tắt

Bằng chứng thuyết phục cho thấy các khối thương mại mới và sửa đổi không có sự tham gia của Hoa Kỳ không chỉ có khả năng hình thành mà thực tế đang hiện hữu như phản ứng trước sự dịch chuyển chính sách thương mại quốc tế của chính quyền Trump. Các quốc gia đang đa dạng hóa nhanh chóng các đối tác kinh tế, thiết lập thỏa thuận mới và củng cố liên minh hiện có để giảm phụ thuộc vào thị trường Mỹ.

Sự điều chỉnh này đánh dấu thay đổi quan trọng trong trật tự kinh tế toàn cầu, có khả năng làm suy giảm ảnh hưởng của Mỹ đối với các quy tắc thương mại quốc tế đồng thời tạo ra các trung tâm kinh tế thay thế. Hệ quả dài hạn có thể bao gồm hệ thống thương mại toàn cầu phân mảnh hơn, với các khu vực trở nên tự chủ hơn và ít phụ thuộc vào thị trường, công nghệ và hệ thống tài chính Mỹ.

Xu hướng hiện tại chỉ ra một thế giới của các khối thương mại cạnh tranh ngày càng được định nghĩa bởi tính toán chiến lược thay vì yếu tố thuần túy kinh tế, đánh dấu sự tái cấu trúc sâu sắc nhất của kiến trúc kinh tế toàn cầu kể từ khi thiết lập hệ thống thương mại hậu Thế chiến II.