Năm quốc tế Khoa học và Công nghệ Lượng tử: UNESCO kêu gọi

NĂM QUỐC TẾ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LƯỢNG TỬ

INTERNATIONAL YEAR OF QUANTUM SCIENCE AND TECHNOLOGY (IYQ)

LỜI KÊU GỌI CỦA UNESCO KỶ NIỆM 100 NĂM KHÁM PHÁ CƠ HỌC LƯỢNG TỬ

Nguyễn  Xuân Xanh

08 Tháng Hai, 2025

 

Nếu cơ học lượng tử chưa thật sự gây sốc cho bạn, thì bạn vẫn chưa hiểu nó. 

—Niels Bohr

Lời nói đầu

Ngày 7 tháng 6, 2024, UNESCO, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc, đã phát đi lời kêu gọi thế giới hưởng ứng kỷ niệm 100 năm khám phá cơ học lượng tử, 1925-2025. Sự xuất hiện của nó làm cho thuyết lượng tử của Planck, Einstein và Bohr tồn tại hai thập niên rưỡi trước đó được chín muồi và sử dụng rộng rãi như công cụ đắc lực để hiểu giới tự nhiên. Tạp chí Nature viết, “Khoa học lượng tử không chỉ là bước tiến vượt bậc trong sự hiểu biết của chúng ta về thế giới tự nhiên mà còn là công cụ tối quan trọng để giải quyết một số thách thức cấp bách nhất của nhân loại.” Với sự hỗ trợ của sáu đối tác sáng lập — Hội Vật lý Hoa Kỳ, Hội Quang học Trung Quốc, Hội Vật lý Đức, Viện Vật lý, Optica và SPIE — cũng như các đối tác khác từ các trường đại học, ngành công nghiệp, hiệp hội, tổ chức và quan trọng nhất là cộng đồng khoa học, Nature viết tiếp, “năm 2025 sẽ là một năm tràn ngập những thành công về lượng tử!”

Mục tiêu của IYQ rất đa dạng. Nó muốn thúc đẩy nhận thức toàn cầu về khoa học và công nghệ lượng tử và các ứng dụng của nó, cũng như thúc đẩy sự hợp tác quốc tế trong nghiên cứu, giáo dục và đổi mới sáng tạo. Mục tiêu của IYQ là thu hẹp khoảng cách công nghệ bằng cách đảm bảo tiếp cận công bằng với giáo dục và cơ sở hạ tầng lượng tử, đặc biệt là ở các khu vực chưa được phục vụ đầy đủ. Mục tiêu của IYQ là truyền cảm hứng cho những người trẻ tuổi, đặc biệt là phụ nữ và các nhóm chưa được đại diện, theo đuổi sự nghiệp trong lĩnh vực khoa học lượng tử. Cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, mục tiêu của IYQ là nêu bật cách khoa học và công nghệ lượng tử có thể đóng góp vào việc đạt được sự phát triển bền vững. (Nature)

Hiện thế giới đang có một “quantum divide”, một ranh giới giữa các quốc gia không có chương trình phát triển công nghệ lượng tử , và những quốc gia có các chương trình hỗ trợ nghiên cứu và phát triển lượng tử, gồm 17 nước tính từ năm 2021. Tại ASEAN có hai quốc gia trong nhóm này, là Singapore và Malaysia. Trung Quốc là quốc gia có chi tiêu khổng lồ so với các quốc gia khác. Nhưng Israel, một quốc gia rất nhỏ, nhưng có một hệ sinh thái lượng tử phát triển mạnh. Một trong những học viện công nghệ hàng đầu của Israel, The Technion, mà Einstein là người từng đặt viên đá xây dựng (1922), cung cấp các cơ hội giảng dạy và nghiên cứu đẳng cấp thế giới về Khoa học và Công nghệ Lượng tử (QST) và đã đạt được bước đột phá với kính hiển vi lượng tử của mình. Học viện này cùng với các học viện khác ở Israel đào tạo những cá nhân có tay nghề cao cho các lĩnh vực công nghệ và quốc phòng, và Israel tài trợ cho đổi mới lượng tử thông qua cả vốn đầu tư mạo hiểm và quỹ công – tất cả đã làm nên tên tuổi của Israel là “Quốc gia khởi nghiệp” và đưa đất nước này trở thành quốc gia đi đầu trong một số lãnh vực về lượng tử.

Tháng 9, 2024, TBT Tô Lâm có những phát biểu tại ĐH Columbia như sau:

– “Con đường phát triển của Việt Nam không thể tách rời xu thế chung của thế giới và nền văn minh nhân loại.”

– “Trong thời đại khoa học công nghệ, chúng ta có thể tranh thủ những phương thức mới như nền tảng và công cụ số để thúc đẩy sự kết nối rộng rãi và hiểu biết sâu sắc hơn giữa các dân tộc.”

Năm 2025 là dịp rất thuận lợi để nhà nước biểu thị ý tưởng đẹp đẽ đó: Ủng hộ mạnh mẽ về tinh thần lẫn vật chất một hội nghị quốc tế tại trung tâm ICISE Quy Nhơn, đúng theo tinh thần mới “nhà nước đầu tư, nhân dân làm và quản lý”, cũng như ủng hộ một chương trình theo tinh thần của lời kêu gọi của UNESCO là truyền cảm hứng cho giới trẻ Việt Nam để hiểu biết vai trò của khoa học công nghệ lượng tử, tìm hiểu thêm về những cách thức mà khoa học lượng tử củng cố thêm thế giới vật chất xung quanh chúng ta, thúc đẩy đổi mới công nghệ. Cần có nhiều buổi nói chuyện trước công chúng của giới vật lý Việt Nam tại các đại học, ngay trong trường học, và trên các phương tiện truyền thông. Cần có một số trung tâm nghiên cứu công nghệ lượng tử. Đây là những đầu tư rất đáng giá cho chương trình hiện đại hóa khoa học công nghệ Việt Nam.

Nước Anh chẳng hạn, từng phát triển mạnh mẽ các công nghệ hữu dụng lúc đó dựa trên cơ khí. Quốc hội của họ, cơ quan lập pháp, có nhiều dân biểu hiểu biết và ủng hộ phát triển khoa học công nghệ, cho nên trong những phút quyết định, họ có tiếng nói. Chúng ta cũng mong muốn, có nhiều tiếng nói của những đại biểu hiểu biết và ủng hộ khoa học, công nghệ trong Quốc hội và bộ máy nhà nước, có những nhà kỹ trị am hiểu những vấn đề khoa học công nghệ để làm chính sách. Họ có thể tham dự Hội nghị Lượng tử sắp tới để có nhiều thông tin, và học hỏi nhiều hơn. Giáo dục, truyền cảm hứng cho tuổi trẻ là hết sức quan trọng, để tạo tình yêu đối với khoa học. Châu Âu vì có tình yêu sâu đậm nên mới có khoa học. Đó cũng là chỗ yếu của người Việt Nam cần được khắc phục. Ngành xuất bản cần có nhiều sách khoa học, công nghệ hơn. Đó là một “mệnh lệnh” của thời đại. Nếu truyền hình Việt Nam làm được một phóng sự về nơi Werner Heisenberg đã khám phá cơ học lượng tử trên đảo Helgoland thì sẽ vô cùng hay. Tháng Năm sẽ có một hội nghị quốc tế về Cơ học lượng tử trên đảo đó. Tôi có viết về lịch sử khám phá này trong phần Dẫn nhập của quyển sách Einstein & Heisenberg dưới đây.

Xin xem thêm hai quyển sách gần đây, một liên quan đến lịch sử của thuyết lượng tử: Einstein và Heisenberg – Những người đặt nền tảng cho nền vật lý hiện đại, và một liên quan đến công nghệ lượng tử: Khi con chip lên ngôi.

Quyển Einstein của tôi đã bán hết từ hơn hai năm qua, đáng lẽ đã được in tiếp, nhưng rất tiếc tôi bận quá chưa gia công thêm cho nó. Hy vọng việc đó sẽ được thực hiện trong năm nay, với một chương mới chứa đựng nhiều chi tiết thú vị, để bày tỏ lòng biết ơn của tác giả đối với sự ủng hộ không suy suyển của độc giả trong hơn mười lăm năm qua, nhất là các bạn trẻ luôn luôn rất nhiệt tình. Các bạn yêu Einstein xin mời xem trang Albert Einstein về những nghiên cứu của tôi trong 20 năm qua. 

“Kỷ nguyên mới” của Việt Nam phải là kỷ nguyên khoa học, công nghệ. Không ai tiêu biểu cho khoa học và những nghiên cứu cơ bản đã đem lại những thay đổi bứt phá hơn là Einstein. Cho nên Một bức tượng Einstein cho Việt Nam vẫn là tiếng gọi tha thiết. Bức tượng cũng sẽ là một sự truyền cảm hứng lớn cho giáo dục trong thời đại mới.

Năm 1979 là năm thay đổi lớn ở Trung Quốc, cũng là năm kỷ niệm sinh nhật thứ 100 của Einstein. Giới vật lý Trung Quốc đã xin phép lãnh đạo mới cho phép và hỗ trợ tổ chức một lễ mừng sinh nhật Einstein lớn, để nói với thế giới rằng, giới khoa học Trung Quốc đã trở lại quỹ đạo của mình sau những năm tháng bị đối xử khắc nghiệt. Và họ đã được lãnh đạo hỗ trợ để làm điều đó. 

Ngoài ra, năm con rắn cũng sẽ chứng kiến một quyển sách khác của Einstein do Đỗ Thị Thu Trà và tôi dịch ra mắt với độc giả Việt Nam, điều mà tôi đã chờ đợi gần một thập kỷ qua. 

Nguyễn Xuân Xanh

 

⁂

LỜI KÊU GỌI CỦA UNESCO

100 NĂM CỦA KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LƯỢNG TỬ ĐANG KHỞI ĐỘNG

Ngày 7 tháng 6 năm 2024, Liên Hợp Quốc chính thức công bố năm 2025 là Năm Quốc tế Khoa học và Công nghệ Lượng tử (IYQ). Theo tuyên bố này, đây sẽ là một sáng kiến toàn cầu kéo dài một năm,  sẽ “được triển khai thông qua các hoạt động ở mọi cấp độ, với mục tiêu tăng cường nhận thức công chúng về tầm quan trọng của khoa học lượng tử và các ứng dụng của nó.” (nghiêng được thêm vào)

Năm 2025 được chọn làm Năm Quốc tế này bởi vì nó kỷ niệm 100 năm kể từ sự phát triển đầu tiên của cơ học lượng tử. Hãy cùng chúng tôi tham gia vào các hoạt động giáo dục và kỷ niệm về khoa học và công nghệ lượng tử trong suốt cả năm 2025!

 

BỐI CẢNH LỊCH SỬ

Nhận thức được tầm quan trọng của khoa học lượng tử và nhu cầu ý thức sâu rộng hơn về quá khứ của nó và tác động của lĩnh vực này lên tương lai, hàng chục hiệp hội khoa học quốc gia đã tập hợp lại cùng nhau để ủng hộ việc đánh dấu 100 năm cơ học lượng tử bằng một năm quốc tế được Liên Hợp Quốc tuyên bố. Đề xuất này nhận được sự ủng hộ từ các tổ chức như The International Union of Pure and Applied Physics (IUPAP – tạm dịch: Liên hiệp Quốc tế Vật lý Lý thuyết và Ứng dụng), The International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC – tạm dịch: Liên hiệp Quốc tế Hóa học Lý thuyết và Ứng dụng), The International Union of Crystallography (IUCr- tạm dịch: Liên hiệp  Quốc tế Tinh thể học), và The International Union of History and Philosophy of Science and Technology (IUHPST- tạm dịch: Liên hiệp Quốc tế Lịch sử và Triết học về Khoa học và Công nghệ).

Dưới sự lãnh đạo của quốc gia Mexico, vào tháng 5 năm 2023, Ban Chấp hành của Tổ chức Văn hóa, Khoa học và Giáo dục của Liên Hiệp Quốc (UNESCO) đã phê duyệt một nghị quyết khuyến nghị tuyên bố chính thức của Liên Hợp Quốc, và tiếp theo là sự phê duyệt của Đại hội đồng UNESCO vào tháng 11 năm 2023 với sự đồng bảo trợ của gần 60 quốc gia.

Vào tháng 5 năm 2024, Ghana đã chính thức đệ trình một nghị quyết dự thảo lên Đại hội đồng Liên Hợp Quốc, thu hút được sự đồng bảo trợ của sáu quốc gia trước khi được phe duyệt. Ngày 7 tháng 6 năm 2024, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc chính thức tuyên bố Năm 2025 là Năm Quốc tế Khoa học và Công nghệ Lượng tử.

 

CÁC HOẠT ĐỘNG NÀO SẮP TỚI?

Tuyên bố của Liên Hợp Quốc là một tín hiệu gửi đến bất cứ cá nhân, nhóm, trường học, tổ chức hoặc chính phủ nào cũng có thể sử dụng năm 2025 như một cơ hội để nâng cao nhận thức về khoa học và công nghệ lượng tử. Ban chỉ đạo Năm quốc tế Khoa học và Công nghệ Lượng tử đang lên kế hoạch cho các sáng kiến và sự kiện toàn cầu, đặc biệt hướng đến những đối tượng chưa nhận thức rõ về tầm quan trọng của khoa học và công nghệ lượng tử. Khi năm 2025 đến gần, trang web này sẽ cập nhật các sự kiện, nguồn lực, và các hoạt động tập trung vào khoa học lượng tử.

Chúng tôi hy vọng Quý vị sẽ cùng tham gia hỗ trợ Năm Quốc tế Khoa học và Công nghệ Lượng tử. Các tổ chức, viện nghiên cứu, các đại học và doanh nghiệp quan tâm đến việc trở thành nhà tài trợ chính thức cho các sáng kiến và sự kiện toàn cầu của IYQ có thể tìm hiểu thêm các cơ hội tài trợ hoặc liên hệ với chúng tôi qua info@quantum2025.org.

Nhìn về tương lai, khoa học và công nghệ lượng tử sẽ là một lĩnh vực khoa học đa ngành then chốt của thế kỷ 21, có ảnh hưởng to lớn đến các thách thức xã hội quan trọng mà Liên Hợp Quốc đã đặt ra trong Mục tiêu Phát triển Bền vững 2030, bao gồm khí hậu, năng lượng, an toàn thực phẩm và nước sạch. Bước quan trọng nhất trong việc tìm kiếm những kiến thức và giải pháp mới sẽ là truyền cảm hứng cho giới trẻ từ khắp nơi trên thế giới để trở thành thế hệ tiếp theo của những nhà tiên phong  [trong khoa học và công nghệ] lượng tử, những người có khả năng nhìn xa hơn thế giới trước mặt, và sử dụng khoa học lượng tử để tạo ra sự thay đổi tích cực trong cuộc sống của những người khác. Năm Quốc tế này là một cơ hội để giới trẻ – và tất cả những người ham hiểu biết ở mọi độ tuổi – tìm hiểu thêm về những cách thức mà khoa học lượng tử củng cố thêm thế giới vật chất xung quanh chúng ta, thúc đẩy đổi mới công nghệ, ảnh hưởng đến chính sách của chính phủ, tác động đến nền kinh tế toàn cầu và truyền cảm hứng cho nghệ thuật và văn hóa.

Trong giai đoạn chuẩn bị cho năm 2025, bất kỳ cá nhân, nhóm, tổ chức, viện nghiên cứu hoặc chính phủ nào cũng có thể hỗ trợ sứ mệnh của Năm Quốc tế bằng cách tạo ra các sự kiện hoặc nguồn lực giúp cộng đồng nâng cao hiểu biết về tầm quan trọng và tác động của khoa học và công nghệ lượng tử. Các sự kiện và nguồn lực từ khắp nơi trên thế giới sẽ được giới thiệu trên trang web này trong năm 2025.

Đây là một sáng kiến toàn cầu nhằm tăng cường năng lực quốc gia trong các ngành khoa học cơ bản và giáo dục khoa học.

(nghiêng được chúng tôi thêm vào)

Bản dịch của Mai Lý. Nguyễn Xuân Xanh xem lại

https://rosetta.vn/nguyenxuanxanh/nam-quoc-te-khoa-hoc-va-cong-nghe-luong-tu-unesco-keu-goi/