Những kịch bản kết thúc của các đại dịch

Jeremy A. Greene & Dora Vaghra

Jeremy A. Greene, MD, PhD, là Giáo sư Y khoa và Lịch sử Y khoa, và là giám đốc của Viện Lịch sử Y học tại Đại học Johns Hopkins.

Dora Vargha, Tiến sĩ, là giảng viên cao cấp về nhân học y khoa tại Đại học Exeter.

Nguyễn Trung Kiên dịch

CHÚNG TA BIẾT RẤT NHIỀU VỀ SỰ KHỞI ĐẦU của các đại dịch trong quá khứ: những ca bệnh đầu tiên báo hiệu bệnh viêm phổi ở Quảng Đông, bệnh cúm ở Veracruz, và bệnh sốt xuất huyết ở Guinea, lần lượt đánh dấu nguồn gốc của đợt bùng phát SARS năm 2002-2004, đại dịch cúm H1N1 năm 2008-2009, và đại dịch Ebola năm 2014-2016. Lịch sử gần đây cho chúng ta biết rất nhiều về cách dịch bệnh bùng phát, lây lan và cách chúng được kiểm soát trước khi chúng lây lan quá xa. Tuy nhiên, những câu chuyện này chỉ khiến chúng ta hiểu được rất ít về nguồn gốc của đại dịch COVID-19. Trong vài tháng đầu năm 2020, đại dịch virus corona đã vượt qua hầu hết các nỗ lực ngăn chặn, phá vỡ dây chuyền giám sát và phát hiện ca nhiễm trên toàn thế giới, và lây lan ra tất cả các lục địa có người sinh sống. Để hiểu được những kết cục có thể xảy ra đối với dịch bệnh này, chúng ta thực sự phải nhìn lại xa hơn nhiều vào quá khứ.

Các nhà sử học từ lâu đã bị mê hoặc bởi các đại dịch, một phần vì chúng có xu hướng hình thành một kiểu xu thế xã hội mà có thể nhận biết được trong phạm vi thời gian và không gian rộng lớn. Ngay cả khi các tác nhân gây ra bệnh dịch hạch ở Athens vào thế kỷ V trước Công nguyên, bệnh dịch hạch ở Justinian vào thế kỷ VI sau Công nguyên, Cái chết Đen vào thế kỷ XIV và bệnh dịch hạch Mãn Châu đầu thế kỷ XX chắc chắn không giống nhau trên bình diện sinh học, nhưng chính các đại dịch này lại có những đặc điểm chung liên kết các tác nhân trong quá khứ với kinh nghiệm ngày nay của chúng ta. Nhà sử học Charles Rosenberg nói: “Như một hiện tượng xã hội, một đại dịch diễn tiến hệt như một vở kịch. Đại dịch bắt đầu từ một thời điểm, tiến hành trên một giai đoạn bị giới hạn về không gian và thời lượng, theo một trình tự trong đó sự căng thẳng tăng dần và kết cục dần được hé lộ, chuyển sang giai đoạn khủng hoảng trên bình diện tính cách cá nhân và tập thể, rồi dần dần kết thúc”.

Hai khía cạnh của đại dịch này, sinh học và xã hội, gắn bó chặt chẽ với nhau nhưng chúng không giống nhau. Đúng vậy, các quá trình sinh học hình thành nên dịch bệnh có thể khiến cuộc sống hàng ngày ngừng hoạt động bằng cách gây bệnh và làm chết người. Nhưng các phản ứng xã hội tạo thành dịch bệnh cũng làm đình trệ cuộc sống hàng ngày bằng cách đảo lộn các tiền đề cơ bản về xã hội, kinh tế, quản trị, diễn ngôn và tương tác - đồng thời giết chết con người trong quá trình này. Như chúng ta đã biết, có nguy cơ xảy ra từ cả dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918-1919 và dịch cúm lợn gần đây hơn vào năm 2009-2010, làm giảm bớt các phản ứng xã hội trước khi mối đe dọa sinh học qua đi. Nhưng cũng có rủi ro trong việc đánh giá sai mối đe dọa sinh học dựa trên các mô hình bị lỗi và phản ứng quá mức hoặc làm gián đoạn đời sống xã hội theo cách mà các hạn chế đó khiến xã hội không thể bình thường hóa trở lại một cách hợp lý. Chúng ta đã thấy trong trường hợp của virus corona, hai mặt của dịch bệnh đang leo thang song song ở cấp địa phương, quốc gia và toàn cầu. Nhưng đại dịch sinh học và đại dịch xã hội không nhất thiết sẽ biến mất theo cùng một tiến trình.

Lịch sử nhắc nhở chúng ta rằng mối tương liên giữa thời điểm của đại dịch sinh học và đại dịch xã hội là không rõ ràng. Trong một số trường hợp, khi bản thân dịch bệnh rõ ràng là bất thường, giống như các đặc điểm nghiêm trọng của bệnh sốt vàng da hoặc bệnh tả vào thế kỷ XVIII và XIX hoặc dấu hiệu điển hình của bệnh cúm Tây Ban Nha vào đầu thế kỷ XX, thời kỳ cuối của các đại dịch này có thể quan sát tương đối rõ ràng. Tốc độ lây nhiễm của các đại dịch có thể quan sát được: bắt đầu một cách từ từ, đạt tới đỉnh dịch với tốc độ nhanh khủng khiếp, và sau đó các ca lây nhiễm mới giảm dần, cho đến khi đại dịch kết thúc. Tuy nhiên, trong các trường hợp khác - và ở đây, dịch bệnh bại liệt của thế kỷ XX có lẽ là một mô hình hữu ích hơn so với bệnh cúm hoặc bệnh tả - bản thân quá trình dịch bệnh được che giấu, luôn có nguy cơ quay lại, và kết thúc không phải vào cùng một ngày mà ở các khoảng thời gian khác nhau và theo những cách khác nhau đối với những người khác nhau.

Các chiến dịch chống lại các bệnh truyền nhiễm có xu hướng được thảo luận về các kịch bản hành động kiểu quân sự với giả định rằng cả dịch bệnh và chiến tranh đều phải có một điểm cuối duy nhất. Chúng ta tiếp cận “đỉnh dịch” như thể đó là một trận chiến quyết định như Yorktown hoặc Waterloo hoặc Appomattox Court House, hoặc như một thỏa thuận ngoại giao như Thỏa thuận Đình chiến tại Compiègne vào tháng 11 năm 1918. Tuy nhiên, trình tự thời gian của một sự kết thúc duy nhất đã định không phải lúc nào cũng đúng ngay cả đối với lịch sử quân sự. Hơn ba tháng đã tách biệt sự kết thúc của Chiến tranh thế giới thứ Hai ở châu Âu được chính thức hóa bằng “Ngày VE” với phần cuối được trải nghiệm ở Vùng quân sự Thái Bình Dương rộng lớn với “Ngày VJ”, hoặc kết thúc giống như trải nghiệm của Teruo Nakamura, người lính Nhật mà cuối cùng đã hạ vũ khí vào năm 1974, sau gần 30 năm lẩn trốn tại một hòn đảo xa xôi ở Philippines. Đối với các nước bị chiếm đóng như Nhật Bản, Đức và Áo, thời điểm kết thúc chiến tranh cũng khác nhau. Vào thời điểm Áo ký hiệp ước hòa bình kết thúc Chiến tranh thế giới Hai vào năm 1955, các hoạt động quân sự của Chiến tranh Triều Tiên đã chấm dứt sau đình chiến năm 1953, tuy nhiên vẫn chưa có hiệp ước hòa bình nào giữa Triều Tiên và Hàn Quốc.

Cũng giống như sự kết thúc rõ ràng của một cuộc chiến tranh quân sự không nhất thiết mang lại trải nghiệm gần gũi về chiến tranh trong cuộc sống hàng ngày, do đó, việc ngăn chặn tác nhân sinh học cũng không ngay lập tức triệt tiêu tác động xã hội của dịch bệnh. Trong Chiến tranh thế giới thứ Hai, các nhà sử học đã tính toán rằng chỉ riêng ở châu Âu đã có tới sáu mươi triệu người đã phải di tản, trong số đó có những người sống sót sau thảm họa Holocaust, tù nhân chiến tranh, người tị nạn và người bị trục xuất. Hai năm sau, vẫn còn gần một triệu người bị mắc kẹt trong các trại di tản, trại cuối cùng chỉ đóng cửa vào năm 1959. Việc sắp xếp cuộc sống “bình thường” cho người dân trong các nước cũng mất nhiều thời gian: việc phân chia thực phẩm ở Anh vẫn tiếp tục cho đến năm 1954, gần một thập kỷ sau trận chiến cuối cùng. Vì vậy, các tác động xã hội và kinh tế của đại dịch 1918-1919 được cảm nhận rất lâu sau khi kết thúc làn sóng thứ ba - làn sóng cuối cùng của đại dịch này - ngay cả khi các cuộc trò chuyện rõ ràng về đại dịch dường như đã nhanh chóng bị “lãng quên”. Trong khi tác động kinh tế tức thời đối với nhiều doanh nghiệp địa phương do ngừng hoạt động dường như đã được giải quyết trong vài tháng, ảnh hưởng của dịch bệnh đối với quan hệ lao động-tiền lương vẫn còn thấy rõ trong các cuộc điều tra kinh tế năm 1920, một lần nữa vào năm 1921, và ở một số khu vực của nền kinh tế kể từ năm 1930. Một số nhà sử học kinh tế đã lập luận rằng có một tác động lâu dài hơn nữa, có thể phát hiện được qua nhiều thế hệ: tác động tiêu cực của dịch cúm Tây Ban Nha đối với lòng tin xã hội, từ đó ảnh hưởng đến tiến trình phát triển kinh tế trong dài hạn.

Giống như Chiến tranh thế giới thứ Nhất mà lịch sử của nó gắn bó chặt chẽ với thời đại bây giờ, đại dịch cúm năm 1918-1919 thoạt đầu xuất hiện để có một kết thúc đầy khác thường. Ở các thành phố riêng lẻ, dịch bệnh thường tăng đột biến và có nhịp độ nhanh như nhau. Tại Philadelphia, sau một đợt bùng nổ và gây chết người vào tháng Mười năm 1919, khiến tỷ lệ tử vong lên tới 4.597 người mỗi tuần vào giữa tháng, các ca bệnh đột ngột giảm mạnh đến mức vào cuối tháng, lệnh cấm tụ tập công khai được dỡ bỏ, và hai tuần sau đó hầu như không có ca nhiễm mới nào. Giống như bất kỳ phần nào của vũ trụ vật chất, Barry từng mô tả rằng virus lây lan rất nhanh chóng, sau đó nó lại nhanh chóng biến mất.

Và như Barry nhắc nhở chúng ta rằng, kể từ đó, các học giả đã học cách phân biệt ít nhất ba chuỗi dịch bệnh khác nhau trong đại dịch lớn hơn. Làn sóng đầu tiên bùng phát qua các cơ sở quân sự vào mùa Xuân năm 1918, làn sóng thứ hai gây ra tỷ lệ tử vong nghiêm trọng vào mùa Hè và mùa Thu năm 1918, và làn sóng thứ ba bắt đầu vào tháng 12 năm 1918 và kéo dài suốt mùa Hè năm 1919. Một số thành phố, như San Francisco, đã thành công với các biện pháp y tế công cộng của họ sau khi vượt qua đợt thứ nhất và đợt thứ hai một cách tương đối bình thường và chỉ bị đợt thứ ba tàn phá. Những người còn sống vào năm 1919 cũng không rõ rằng đại dịch đã kết thúc sau khi đợt thứ ba kết thúc. Năm 1920, 11 nghìn ca tử vong liên quan đến cúm đã diễn ra ở các thành phố New York và Chicago. Ngay cả vào cuối năm 1922, một đợt cúm mùa tồi tệ tại tiểu bang Washington đã được các quan chức y tế công cộng phản hồi là “đối phó với bệnh cúm… thực hiện cách ly tuyệt đối”. Thật khó khi nhìn lại để nói chính xác khi nào đại dịch nổi bật của thế kỷ XX này thực sự kết thúc.

Ai có thể biết khi nào đại dịch kết thúc? Nói một cách chính xác, chỉ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) mới có thể tuyên bố điều này. Ủy ban Khẩn cấp của WHO chịu trách nhiệm quản lý toàn cầu về y tế và điều phối quốc tế về ứng phó với dịch bệnh. Sau đại dịch SARS năm 2002-2004, cơ quan này là tổ chức duy nhất được ủy quyền để tuyên bố sự khởi đầu và kết thúc của Các trường hợp khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng được quốc tế quan tâm (PHEICs). Trong khi tỷ lệ mắc và tử vong do SARS (khoảng 8.000 trường hợp và 800 trường hợp tử vong ở 26 quốc gia) đã nhỏ hơn rất nhiều so với quy mô của COVID-19, ảnh hưởng của đại dịch đối với các nền kinh tế quốc gia và toàn cầu đã thúc đẩy các sửa đổi đối với Quy định Y tế Quốc tế vào năm 2005, một văn bản luật quốc tế vốn chưa từng thay đổi kể từ năm 1969.
Có lẽ quyết định tai hại nhất được thực hiện sau đại dịch SARS là quyết định mở rộng các quyền tuyên bố về đại dịch được trao cho Tổ chức Y tế Thế giới trong các sửa đổi năm 2005 của Quy định Y tế Quốc tế. Bản sửa đổi này đã mở rộng phạm vi phản ứng toàn cầu phối hợp từ một số ít bệnh tật đến bất kỳ sự kiện sức khỏe cộng đồng nào mà WHO cho rằng đó là vấn đề toàn cầu, và chuyển từ cơ chế phản ứng sang cơ chế chủ động dựa trên giám sát theo thời gian thực, và chuyển từ hành động ở biên giới các quốc gia sang phát hiện và ngăn chặn tại các nguồn lây bệnh trong mỗi quốc gia. Bất kỳ lúc nào WHO công bố một sự kiện sức khỏe cộng đồng được quốc tế quan tâm - và thường là khi họ chọn không công bố công bố - thì sự kiện này sẽ lập tức trở thành tin nóng trên truyền thông. Tổ chức Y tế Thế giới đã bị chỉ trích vì công bố PHEIC quá vội vàng (như trong trường hợp đại dịch H1N1) hoặc quá muộn (trong trường hợp đại dịch Ebola).

Việc chấm dứt PHEIC hiếm khi phải chịu sự giám sát của công chúng giống như khi bắt đầu. Khi một đợt bùng phát trước đây được gọi là PHEIC không còn được coi là “sự kiện bất thường” và không còn được coi là có nguy cơ lây lan ra quốc tế, PHEIC đơn giản được coi là không hợp lý, dẫn đến việc rút lại sự điều phối quốc tế. Trong hầu hết các hoạt động hàng ngày của mình, Tổ chức Y tế Thế giới hành động hỗ trợ các hoạt động của các bộ trưởng bộ y tế, thay vì thực hiện bất kỳ chức năng nào giống như một cơ quan hành pháp đa quốc gia. Một khi các quốc gia có thể vật lộn với căn bệnh này trong biên giới của họ theo khuôn khổ quốc gia của riêng họ, thì có thể cho rằng sự phối hợp quốc tế không còn cần thiết nữa và PHEIC sẽ lặng lẽ mất hiệu lực.

Tuy nhiên, như phản ứng đối với đợt bùng phát đại dịch Ebola vào năm 2014-2016 ở Tây Phi đã cho thấy, hành động tuyên bố sự kết thúc của đại dịch có thể mạnh mẽ như hành động tuyên bố sự khởi đầu của nó và sự trở lại “bình thường” thực sự có thể tồn tại cùng với sự tiếp tục của một trường hợp khẩn cấp. Vào tháng Ba năm 2016, Tổng giám đốc WHO Margaret Chan thông báo rằng đợt bùng phát Ebola không còn là sự kiện sức khỏe cộng đồng được quốc tế quan tâm nữa, 19 thông báo đã gây ra những hậu quả đáng kể ở cấp quốc tế, quốc gia và địa phương. Các nhà tài trợ quốc tế không còn thấy việc cung cấp ngân sách và chăm sóc cho các quốc gia Tây Phi bị tàn phá bởi dịch bệnh này là hợp lý, ngay cả khi các hệ thống y tế tại đây tiếp tục gặp khó khăn trong thời gian dài do nhu cầu của những người sống sót sau đại dịch Ebola. Ở cấp độ địa phương, đối với những người đang phải vật lộn với những hậu quả về sức khỏe thể chất và tinh thần cũng như những người sống sót sau đại dịch Ebola và gia đình và cộng đồng của họ bị tổn thương bởi dịch bệnh, điều đó khó có thể kết thúc. Sự kết thúc chính thức của đại dịch cũng gây ra mối lo ngại ngoài bối cảnh quốc gia: các tổ chức phi chính phủ quốc tế lo ngại rằng việc chấm dứt tình trạng khẩn cấp quốc tế sẽ cản trở công việc và sự hợp tác về điều chế vắc-xin, vốn vẫn đang được phát triển vào thời điểm đó.

Vai trò của WHO trong việc tuyên bố và chấm dứt tình trạng đại dịch là rất lớn, do đó nó phải chịu rất nhiều giám sát. Không giống như các quỹ y tế toàn cầu quy mô lớn khác, chẳng hạn như Quỹ Bill & Melinda Gates hay Wellcome Trust, những người chỉ chịu trách nhiệm với chính họ, WHO là cơ quan y tế quốc tế duy nhất chịu trách nhiệm trước mọi chính phủ trên thế giới và bao gồm các bộ trưởng y tế của mọi quốc gia trong cơ quan nghị viện của mình, Đại hội đồng Y tế Thế giới. Kể từ khi thành lập vào năm 1948, tổ chức này đã đóng vai trò quan trọng trong việc phối hợp các nỗ lực ứng phó, đưa ra các khuyến nghị và chỉ đạo các nỗ lực trong quản lý dịch bệnh. Quyền hạn của không phải chủ yếu dựa vào ngân sách eo hẹp, mà là khả năng tiếp cận thông tin tình báo về dịch bệnh và đội ngũ các chuyên gia được chọn lọc, các chuyên gia kỹ thuật có nhiều kinh nghiệm trong việc ứng phó với dịch bệnh. Tuy nhiên, mặc dù được thừa nhận rằng cơ quan khoa học và y tế công cộng này đóng vai trò trụ cột trong các cuộc khủng hoảng đại dịch, nhưng cuối cùng các khuyến nghị của WHO vẫn được thực hiện theo những cách rất khác nhau và trong khoảng thời gian rất khác nhau ở các quốc gia, địa phương và thành phố khác nhau.

Theo dõi các đường cong dịch bệnh trên toàn cầu trên truyền thông, chúng ta có thể thấy dòng thời gian của dịch bệnh diễn ra theo những cách khác nhau ở các quốc gia khác nhau. Một quốc gia có thể bắt đầu nới lỏng các hạn chế đối với di chuyển và làm việc, trong khi một quốc gia khác chuẩn bị ban hành các biện pháp giãn cách ngày càng nghiêm ngặt hơn khi các trường hợp tử vong gia tăng theo từng ngày. Khi du lịch hàng không quốc tế gần như ngừng hoàn toàn và các mạng lưới sản xuất & phân phối toàn cầu đã tạm dừng, hoặc ít nhất là giảm đáng kể dòng chu chuyển hàng hóa, chúng ta được nhắc nhở hàng ngày bởi việc thiếu các mối quan hệ kết nối chúng ta với phần còn lại của thế giới rằng sự kết thúc của một đợt bùng phát ở một cộng đồng, một quốc gia hoặc một lục địa sẽ không có nghĩa là sự kết thúc của đại dịch. Mặc dù điểm giới hạn có vẻ phổ biến, nhưng kết nối lại sẽ cho thấy sai số cục bộ đầy bất thường.

Nhiều người tin rằng sự kết thúc của COVID-19 đơn giản sẽ tới với sự phát triển của vắc-xin. Tuy nhiên, khi xem xét kỹ hơn một trong những câu chuyện thành công của các vắc-xin quan trọng trong thế kỷ XX, chúng ta thấy rằng chỉ dựa vào các giải pháp công nghệ hiếm khi kiểm soát được đại dịch. Trái ngược với mong đợi của chúng ta, vắc-xin không phải là công nghệ phổ biến. Thực hành tiêm chủng và cơ sở hạ tầng để cung cấp chúng cũng đa dạng như các chiến lược quản lý dịch bệnh mà các chính phủ tuân theo. Chúng luôn được triển khai tại địa phương, với các nguồn lực cùng các cam kết chuyên môn khác nhau. Điều này không thể thấy rõ hơn trong việc kiểm soát dịch bệnh bại liệt đã tàn phá toàn cầu vào thập niên 1950.

Sự phát triển của vắc-xin bại liệt là một câu chuyện tương đối nổi bật như lịch sử của chính bệnh bại liệt tại Hoa Kỳ. Tuy nhiên, thập niên 1950 đã chứng kiến dịch bệnh bại liệt hoành hành trên toàn cầu mà không liên quan đến biên giới, hay thậm chí là Bức màn Sắt của Chiến tranh Lạnh, và theo nhiều cách, nó đã thống nhất thế giới Chiến tranh Lạnh, vốn bị chia rẽ về mặt chính trị, vào một mục tiêu chung. Bị đẩy vào một cuộc xung đột kéo dài nhiều thập kỷ, các siêu cường đối kháng đã buộc phải gặp gỡ và cộng tác với nhau bởi căn bệnh này. Vô số các ấn phẩm khoa học và mẫu vật đã được công bố trên toàn cầu với nỗ lực chia sẻ kinh nghiệm và nghiên cứu trong việc phòng ngừa và điều trị bệnh bại liệt. Trong một vài năm sau khi cấp phép vắc-xin của Jonas Salk ở Hoa Kỳ, việc sử dụng vắc-xin bất hoạt (chế phẩm sinh học có tính kháng nguyên, có nguồn gốc từ vi sinh vật dùng để tạo miễn dịch đặc hiệu chủ động, nhằm tăng sức đề kháng của cơ thể đối với một số tác nhân gây bệnh cụ thể [ND]) đã được sử dụng rộng rãi trên toàn thế giới. Tuy nhiên, nó đã không hiệu quả trong một số môi trường nhất định, hoặc ít nhất là không tốt như các chính phủ và nhà khoa học hy vọng. Sự không chắc chắn về hiệu quả này đã nhường chỗ cho việc thử nghiệm hàng loạt một loại vắc-xin sống sử dụng qua đường uống, được phát triển bởi Albert Sabin, người đã hợp tác trong giai đoạn cuối cùng với các đồng nghiệp Đông Âu và Liên Xô, chủ yếu là Mikhail Chumakov. Việc thử nghiệm thành công vắc-xin bại liệt của Liên Xô đã trở thành một bước ngoặt hiếm hoi của sự hợp tác trong Chiến tranh Lạnh, điều này đã thúc đẩy Basil O’Connor phát biểu tại Hội nghị quốc tế lần thứ hai về các loại vắc-xin sống phòng ngừa virus Polio vào năm 1960, rằng để phóng con người khỏi bệnh tật thì không có cuộc chiến tranh lạnh nào cả.

Tuy nhiên, sự hấp thu khác nhau của loại vắc-xin này đã kéo lùi sự phân chia về địa lý thời Chiến tranh Lạnh. Liên Xô, Hungary và Tiệp Khắc là những quốc gia đầu tiên trên thế giới bắt đầu tiêm chủng vắc-xin Sabin trên toàn quốc, ngay sau đó là Cuba, quốc gia đầu tiên ở Tây bán cầu loại bỏ căn bệnh này. Vào thời điểm vắc-xin Sabin được cấp phép tại Hoa Kỳ vào năm 1963, phần lớn Đông Âu đã hết dịch và phần lớn không còn bệnh bại liệt. Sự kết thúc thành công của đại dịch này trong thế giới cộng sản ngay lập tức được coi là bằng chứng về tính ưu việt của hệ thống chính trị của họ.

Bản chất độc đoán của những chế độ này có khiến chúng có khả năng duy nhất chấm dứt dịch bệnh bại liệt không? Câu hỏi này có thể được nhìn thấy trong các cuộc tranh luận hiện tại về các biện pháp can thiệp mạnh tay ở Vũ Hán trong năm nay. Tuy nhiên, câu hỏi này cũng đã được đặt ra vào năm 1948, trong một trong những cuộc họp đầu tiên của tổ chức WHO vừa mới được thành lập. Sau một cuộc chiến tranh tàn khốc với các chế độ độc tài phát-xít, và trong bóng tối của Chiến tranh Lạnh ngày càng bao phủ dày đặc, việc áp dụng các biện pháp độc tài là không dễ chịu gì, nhưng sự cần thiết của nó đã được thừa nhận rộng rãi. Hơn nữa, Dorothy Horstman, nhà virus học của Đại học Yale và phái viên của WHO, đã nhấn mạnh cơ cấu tổ chức giống hệt quân đội của hệ thống chăm sóc sức khỏe Liên Xô để ủng hộ tính hợp lệ của các thử nghiệm vắc-xin của Liên Xô.

Điều giúp phương Đông thời Chiến tranh Lạnh thống nhất không chỉ là chủ nghĩa độc tài và hệ thống thứ bậc nặng nề trong tổ chức nhà nước và xã hội. Đó cũng là niềm tin chung vào sự kết hợp giữa chính trị và y tế như một sự tưởng tượng đặc biệt của thời hiện đại, trong sự kết hợp giữa nhà nước kiểu gia trưởng, các phương pháp tiếp cận y sinh, với y học xã hội và y học xã hội hóa. Bất kể sự sẵn có của các nguồn lực và những thành tựu của chăm sóc sức khỏe đạt được bao xa so với mục tiêu của nó, việc quản lý dịch bệnh ở những quốc gia này kết hợp sự nhấn mạnh tổng thể vào phòng chống dịch bệnh, nhân viên y tế được huy động tương đối dễ dàng, tổ chức tiêm chủng từ trên xuống và tinh thần đoàn kết xã hội dựa trên tài hùng biện của các chính trị gia, tất cả đều nằm trong một hệ thống chăm sóc sức khỏe nhằm cung cấp quyền tiếp cận cho mọi công dân.

Do đó, các biện pháp độc tài là không đủ, cũng như không nhất thiết có lợi như người ta tưởng tượng. Các giải pháp thay thế, được xây dựng dựa trên lòng nhân ái và tình đoàn kết, cùng với các dự phòng đầy đủ, có thể xoa dịu và thậm chí loại bỏ những căng thẳng vốn thường tăng cao trong bối cảnh dịch bệnh. Nhà sử học Samuel Cohn đã xem xét ví dụ về đợt bùng phát dịch tả ở Berlin vào năm 1831, nơi các nhà chức trách tập trung vào hỗ trợ và thuyết phục người dân, thay vì các biện pháp đàn áp khắc nghiệt, thành lập các bếp súp cho người thất nghiệp và chăm sóc trẻ mồ côi của các nạn nhân. Kết quả là Berlin trở thành duy nhất thành công trong nỗ lực đánh bại dịch tả vốn đang càn quét các thành phố của nước Đức và nhiều nước châu Âu vào thời điểm đó. Có những ví dụ khác: vào thời kỳ đầu hiện đại của Florence trong thời kỳ bùng phát dịch hạch, ban y tế của nó, Sanitá, đã kết hợp các biện pháp mạnh tay với hình phạt dành cho bất kỳ ai vi phạm các biện pháp kiểm dịch (ví dụ như khiêu vũ), đồng thời cung cấp thực phẩm và thuốc men cho tất cả cư dân. Chính quyền giả định rằng chế độ ăn uống không đủ chất, đặc biệt là ở những người nghèo, sẽ góp phần làm cho họ dễ bị mắc bệnh, nên hàng ngày và hàng tuần người nghèo nhận được các gói bánh mì, rượu vang, xúc xích, pho mát và rau thơm. Tổng số người chết ở Florence vẫn thấp hơn đáng kể so với các thành phố khác của Ý (khoảng 12% so với đỉnh điểm lên tới đến 61%) vào thời điểm dịch bệnh kết thúc.

Tuy nhiên, chủ nghĩa độc tài như một chất xúc tác để chấm dứt dịch bệnh có thể được chỉ ra và theo đuổi với những hậu quả lâu dài. Dịch bệnh có thể là dấu hiệu báo trước những thay đổi chính trị quan trọng vượt xa thời điểm kết thúc của chúng, đặt ra câu hỏi về điều gì sau đó sẽ trở thành “trạng thái bình thường mới” sau khi mối đe dọa của dịch bệnh qua đi. Nhiều người Hungary đã theo dõi với sự báo động về việc quốc hội bị giải tán và chính phủ mới ra đời theo sắc lệnh vào cuối tháng Ba năm 2020. Không có ngày ấn định cho việc chấm dứt các biện pháp khẩn cấp. Sự kết thúc của đại dịch, và do đó, sự kết thúc của nhu cầu gia tăng quyền lực của Thủ tướng Viktor Orbán, sẽ do chính Orbán quyết định. Tương tự như vậy, nhiều nhà nước khác, với việc thúc đẩy các công nghệ mới như một giải pháp để chấm dứt dịch bệnh, đang bắt đầu tăng cường giám sát công dân của họ. Các ứng dụng và chương trình phần mềm theo dõi công dân hiện đang được thiết kế để theo dõi sự di chuyển và tiếp xúc của mọi người nhằm cho phép chấm dứt dịch bệnh có thể thu thập dữ liệu và thiết lập các cơ chế kiểm soát công dân vượt xa mục đích ban đầu. Hậu quả kỹ thuật số của những thực hành này đặt ra những câu hỏi mới và chưa từng có về thời điểm và cách thức dịch bệnh kết thúc.

Mặc dù chúng ta muốn tin rằng sẽ có bước đột phá công nghệ duy nhất để chấm dứt cuộc khủng hoảng hiện nay, nhưng việc áp dụng bất kỳ công nghệ y tế toàn cầu nào luôn khác biệt giữa các địa phương. Sau những thành công đáng kể trong việc kiểm soát dịch bệnh bại liệt vào cuối thập niên 1950 và đầu thập niên 1960, vắc-xin phòng bệnh bại liệt sử dụng theo đường uống đã trở thành công cụ được lựa chọn cho Sáng kiến Xóa bỏ Bại liệt Toàn cầu trong thập niên 1980. Nhưng vì vắc-xin là công nghệ dựa trên sự tin cậy, việc chấm dứt bệnh bại liệt tiếp tục phụ thuộc vào việc duy trì niềm tin vào các các cấu trúc quốc gia và quốc tế mà qua đó nó được chuyển giao. Bất cứ nơi nào niềm tin thường mong manh đó bị rạn nứt hoặc suy giảm, tỷ lệ tiêm chủng có thể giảm xuống mức nghiêm trọng, nhường chỗ cho bệnh bại liệt có nguồn gốc từ vắc-xin, vốn phát triển mạnh ở những quần thể cư dân được tiêm chủng một phần.

Tại Kano, Nigeria, lệnh cấm tiêm phòng bại liệt từ năm 2000 đến năm 2004 đã dẫn đến một đại dịch bại liệt mới trên toàn quốc và nhanh chóng lan sang các nước láng giềng. Đến cuối tháng 12 năm 2019, các đợt bùng phát bệnh bại liệt vẫn diễn ra tại 15 quốc gia châu Phi, bao gồm Angola và Cộng hòa Dân chủ Congo. Cũng không có gì rõ ràng rằng bệnh bại liệt hoàn toàn có thể được coi là một bệnh dịch tại thời điểm này: trong khi dịch bệnh bại liệt giờ đây đã là dĩ vãng đối với Hungary, phần còn lại của châu Âu, châu Mỹ, Úc và Đông Á, chính căn bệnh này vẫn là một căn bệnh đặc hữu của các khu vực châu Phi và Nam Á. Một căn bệnh từng là đại dịch toàn cầu thì nay đã trở thành đại dịch địa phương: đây cũng là một cách khác để kết thúc dịch bệnh.

Làm thế nào để đại dịch từ cấp độ toàn cầu giảm xuống thành cấp độ địa phương? Hãy xem xét mối đe dọa toàn cầu của HIV/AIDS. Từ góc độ sinh học nghiêm ngặt, đại dịch AIDS không bao giờ kết thúc. HIV/AIDS tiếp tục lây lan và tàn phá khắp thế giới, lây nhiễm cho 1,7 triệu người và cướp đi sinh mạng của ước tính khoảng 770.000 người chỉ trong năm 2018. Nhưng ngày nay, HIV không được mô tả chung với cùng mức độ khẩn cấp và sợ hãi đi kèm với đại dịch AIDS được xác định vào đầu thập niên 1980. Giống như virus corona ngày nay, AIDS vào thời điểm đó là một mối đe dọa mới nổi lan rộng nhanh chóng và chưa được biết đến, xuất hiện trên các bản tin nóng, cướp đi sinh mạng của những người nổi tiếng cũng như công dân bình thường. Gần bốn mươi năm sau, HIV/AIDS phần lớn đã trở thành một căn bệnh mãn tính, ít nhất là ở phương Bắc toàn cầu. Giống như bệnh tiểu đường vốn đã cướp đi sinh mạng của khoảng 4,9 triệu người vào năm 2019, HIV/AIDS đã trở thành một tình trạng có thể kiểm soát được khi người nhiễm bệnh được tiếp cận với các loại dược phẩm phù hợp.

Chúng ta gặp khó khăn trong việc tiếp tục giải quyết tình trạng khẩn cấp của một đại dịch đã hoành hành suốt gần bốn thập kỷ qua. Ngay cả trong thập kỷ đầu tiên của đại dịch, các nhà hoạt động phòng chống AIDS ở Hoa Kỳ đã chiến đấu quyết liệt khi phải đối mặt với việc chính quyền Reagan kiên quyết từ chối nói công khai về cuộc khủng hoảng AIDS và sự thờ ơ của báo chí. Về mặt này, đại dịch xã hội không nhất thiết sẽ kết thúc khi sự lây truyền sinh học đã kết thúc, mà là khi nó không còn kích động nỗi sợ hãi như một chủ đề đáng tin cậy so với các mối đe dọa khác về sụp đổ môi trường, khủng bố sinh học, bom bẩn, bất ổn ở Trung Đông, hoặc một dịch bệnh khác.

Sự kết thúc của một đại dịch không rõ ràng hơn nhiều lắm ngay cả khi cuối cùng người ta cũng điều chế ra một loại vắc-xin thành công. Bệnh bại liệt đã không còn hấp dẫn với truyền thông trong một thời gian, ngay cả khi hàng nghìn người trên thế giới vẫn sống chung với căn bệnh này cùng với khả năng tiếp cận sự chăm sóc và hỗ trợ ngày càng giảm. Ngay sau khi mối đe dọa bùng phát ngay lập tức qua đi, việc hỗ trợ cho những người có cuộc sống vẫn còn bị trói buộc trong dịch bệnh cũng được hỗ trợ. Khi vấn đề bại liệt được “giải quyết”, các bệnh viện chuyên khoa đóng cửa, các tổ chức gây quỹ đã tìm thấy những chiến dịch gây quỹ mới và những đứa trẻ mắc bệnh thấy mình đang ở trong một thế giới ngày càng thách thức. Ngày nay rất ít chuyên gia y tế được đào tạo trong việc điều trị bệnh bại liệt. Khi kiến thức sâu sắc về bệnh bại liệt và cách điều trị bệnh bại liệt dần cũ đi theo thời gian, những người sống chung với bệnh bại liệt trở thành kho lưu trữ những kiến thức đã mai một. Nhưng các bệnh nhân đã biến mất khỏi cách chúng ta nói về căn bệnh này, mặc dù thực tế là hàng trăm nghìn người tiếp tục sống chung với nó và một số người mắc bệnh mỗi năm vì nó vẫn là một mối đe dọa thực sự - nó đã biến đổi từ sự phức tạp lâm sàng của nó thành một loại virus, vốn chỉ được thảo luận trong các chuyên đề nói về vắc-xin trị bệnh và sự kết thúc của căn bệnh này. Do đó, câu chuyện xã hội về một đại dịch đã kết thúc có thể ảnh hưởng đến hàng trăm nghìn cuộc sống cá nhân, đặc biệt là những người mà đối với họ thì đại dịch chưa kết thúc trên bình diện sinh học.

Sự chú ý của chúng ta dễ dàng bị thu hút hơn đối với các dịch bệnh mới khi chúng xuất hiện. Trước khi AIDS thu hút sự chú ý của thế giới về khả năng tàn phá của các bệnh dịch mới, một loạt các đợt bùng phát trước đó đã báo hiệu sự hiện diện của các tác nhân truyền nhiễm mới xuất hiện. Khi hàng trăm thành viên của American Legion đổ bệnh vì một căn bệnh mới bí ẩn sau cuộc gặp mặt thường niên của họ ở Philadelphia vào năm 1976, những nỗ lực của các nhà dịch tễ học từ Trung tâm Kiểm soát và Ngăn ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) để giải thích sự lây lan của căn bệnh nguy hiểm mới này và tác nhân gây bệnh mới được phát hiện của nó, Legionella, đã choán hết trang nhất của các tờ báo. Tuy nhiên, trong những năm kể từ khi sự cố năm 1976 mờ đi trong trí nhớ, các ca nhiễm trùng của bệnh Legionnaires đã trở thành đối tượng chăm sóc y tế hàng ngày, mặc dù tỷ lệ mắc bệnh ở Hoa Kỳ đã tăng gấp 9 lần kể từ năm 2000, các ca lây nhiễm đã gia tăng theo cấp số nhân trên một khoảng thời gian dài hơn - rất giống COVID-19. Tuy nhiên, rất ít người trong số chúng ta thường xuyên dừng lại cuộc sống hàng ngày của mình để xem xét liệu chúng ta có đang sống qua giai đoạn đang dần phát triển của đại dịch Legionnaires hay không.

Tương tự như vậy, bệnh viêm gan C, bệnh lây nhiễm qua đường máu phổ biến nhất ở Hoa Kỳ, cũng được mô tả lần đầu tiên vào thập niên 1970, sau khi sự lây lan nhanh chóng của một dạng viêm gan mới và độc lực lây lan giữa những bệnh nhân có kết quả xét nghiệm âm tính với cả viêm gan A và viêm gan B. Bởi vì trong bệnh viêm gan C, cũng như HIV, virus gây bệnh có thể lây nhiễm cho bệnh nhân mà không bộ lộ triệu chứng trong nhiều thập kỷ, CDC gọi viêm gan C là một “bệnh dịch thầm lặng”, ghi nhận sự gia tăng 150% số ca mắc mới trong những năm gần đây ngay cả khi đối mặt với các tác nhân chữa bệnh mới, và chỉ riêng ở Hoa Kỳ đã có ít nhất 3,5 triệu ca bệnh mới được phát hiện. Tuy nhiên, rất ít người trong chúng ta thường xuyên tạm dừng cuộc sống hàng ngày của mình để coi rằng chúng ta đang sống qua giai đoạn bùng phát của đại dịch viêm gan C.

Hầu hết những người sống ở phương Bắc toàn cầu cũng không coi sự tàn phá của bệnh lao như một đại dịch, mặc dù ước tính có khoảng 10 triệu ca bệnh lao mới đã được báo cáo trên toàn cầu vào năm 2018 và ước tính 1,5 triệu người đã chết vì căn bệnh này. Bệnh lao,nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trên toàn thế giới do một tác nhân truyền nhiễm duy nhất, là mục tiêu của các nỗ lực phối hợp kiểm soát dịch bệnh quốc tế và đôi khi là các nỗ lực loại trừ, nhưng thời gian truyền nhiễm của căn bệnh này đã kéo dài quá lâu - và được phân định rõ ràng trong không gian như một vấn đề của “những nơi khác” - rằng nó không còn là một phần trong trí tưởng tượng về dịch bệnh của phương Bắc toàn cầu. 

Các nghiên cứu về nguồn gốc AND của bệnh lao hiện nay cho thấy sự lây lan của căn bệnh này ở châu Phi cận Sahara và châu Mỹ La-tinh được bắt đầu bởi sự tiếp xúc và chinh phục của người châu Âu từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX. Trong những thập kỷ đầu của thế kỷ XX, dịch bệnh lao tăng nhanh khắp châu Phi cận Sahara, Nam Á và Đông Nam Á do quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa nhanh chóng của các thuộc địa châu Âu. Mặc dù làn sóng phi thực dân hóa quét qua các khu vực này trong giai đoạn thập niên 1940 và thập niên 1980 đã thiết lập quyền tự trị và chủ quyền cho các quốc gia hậu thuộc địa mới, phong trào này đã không đưa bệnh lao trở lại châu Âu.

Giống như các tác nhân lây nhiễm trên đĩa thạch trong phòng thí nghiệm, dịch bệnh xâm chiếm đời sống xã hội của chúng ta và buộc chúng ta phải học cách sống chung với chúng trong tương lai gần, bằng cách này hay cách khác. Không hề đơn giản khi muốn quay lại trạng thái “bình thường cũ” sau hậu quả của một đại dịch: bất cứ điều gì bình thường được xây dựng sau hậu quả của một đại dịch đều là trạng thái “bình thường mới”. Cũng giống như thời kỳ hậu thuộc địa đối với hầu hết các quốc gia sống dưới các đế chế châu Âu được đặc trưng bởi các cấu trúc tiếp tục được thiết lập dưới chế độ thuộc địa, tương lai sau đại dịch của chúng ta cũng không thể xóa nhòa được sau khi các tác nhân gây ra đại dịch biến mất. Giống như “các biện pháp phòng ngừa chung” và sàng lọc tại ngân hàng máu sau khi nhiễm HIV/AIDS, hay đeo khẩu trang ở các xã hội châu Á sau dại dịch SARS, phần lớn những gì chúng ta chấp nhận là thực tế hàng ngày trong tương lai sẽ chỉ khác đi với những người cố ngoái đầu lại để tìm lại những trạng thái “bình thường cũ” trong kết cấu của đời sống xã hội trước đại dịch. 

Sự không chắc chắn của hiện tại không ngăn được vô số nhà xây dựng mô hình xã hội, các chính trị gia và chuyên gia đưa ra dự đoán về những gì sẽ xảy ra sau khi đại dịch kết thúc. Sau khi đại dịch virus corona kết thúc, chúng ta sẽ thấy sự “thắt lưng buộc bụng” kiểu mới, chúng ta sẽ thấy sự điên rồ của việc không đầu tư vào các chương trình y tế quốc gia, chúng ta sẽ phải từ chối triệt để nhiên liệu hóa thạch và xây dựng nền kinh tế xanh, chúng ta sẽ thấy sự củng cố của chế độ chuyên chế, và chúng ta sẽ thấy tình trạng man rợ mang bộ mặt người.

Lịch sử không giúp chúng ta đoán trước được chúng ta sẽ thấy gì khi chứng kiến sự kết thúc của đại dịch hiện nay. Giống như thế giới của các sự thật khoa học sau khi kết thúc một thí nghiệm quan trọng, thế giới mà chúng ta chứng kiến sau khi kết thúc một cuộc khủng hoảng dịch bệnh trông theo nhiều cách giống như thế giới trước đây, nhưng với chân lý xã hội mới được thiết lập. Chân lý này được thiết lập như thế nào phụ thuộc rất nhiều vào tương tác hiện tại giữa con người, các công cụ của chính sách xã hội cũng như can thiệp y tế và sức khỏe cộng đồng mà chúng ta áp dụng. Mặc dù chúng ta không thể biết hiện tại dịch bệnh này sẽ kết thúc như thế nào, nhưng chúng ta có thể tin tưởng rằng sự trỗi dậy của nó sẽ tạo ra những khái niệm khác nhau về trạng thái “bình thường mới: trong các lĩnh vực sinh học và xã hội, kinh tế và chính trị, ở cả quy mô quốc gia lẫn toàn cầu,

Mặc dù chúng ta thích nghĩ rằng bản thân khoa học, cũng giống như vắc-xin, có thể là giải pháp phổ quát cho đại dịch, nhưng khoa học phụ thuộc vào các thực tiễn địa phương vốn dễ dàng bỏ qua khoa học trong trường hợp khẩn cấp, và các quy ước được thiết lập không phải lúc nào cũng phù hợp trong các tình huống khẩn cấp. Ngày nay, chúng ta thấy các nhà lãnh đạo dân sự tuyên bố về sự sẵn có của các phương pháp điều trị, sàng lọc kháng thể và vắc-xin trước bất kỳ bằng chứng khoa học nào, trong khi những nỗ lực tương đối đơn giản để ước tính số người thực sự bị ảnh hưởng bởi căn bệnh này gây ra những tranh cãi gay gắt. Công việc khó khăn thường được yêu cầu để đạt được sự đồng thuận về mặt khoa học, và khi sự bất đồng thuận tăng cao, dữ liệu không đồng nhất nhường chỗ cho các diễn giải với những sai số rất lớn. Khi dữ liệu di chuyển quá nhanh ở một số lĩnh vực và quá chậm ở các lĩnh vực khác, và áp lực thời gian khẩn cấp được áp lên tất cả các cuộc điều tra, đường cong dự báo của dịch bệnh được biến đổi thành một trò chơi phỏng đoán phức tạp, trong đó các trạng thái khác nhau dựa trên các loại tuyên bố khoa học khác nhau để phác họa ra thời gian biểu cực kỳ khác nhau nhằm chấm dứt các hạn chế xã hội. 

Những kịch bản kết thúc khác nhau của đại dịch ở các địa phương và quốc gia sẽ chỉ có giá trị khi chúng được những người khác thừa nhận như vậy - đặc biệt là nếu muốn đạt được việc trở lại trạng thái bình thường của các hoạt động thương mại và du lịch. Theo nghĩa này, quá trình thiết lập một trạng thái bình thường mới sẽ tiếp tục được ràng buộc trong sự đồng thuận quốc tế. Tuy nhiên, trạng thái bình thường mới trong quản trị y tế toàn cầu sẽ như thế nào, vẫn còn là điều bất định hơn bao giờ hết. Từ lâu đã quen với vai trò bị phê phán và chỉ trích mãnh liệt, Ban Thư ký WHO dường như sẽ bị cáo buộc vượt quá nhiệm vụ của mình hoặc hành động không đủ nhanh. Trong lịch sử, sau khi Liên Xô rời khỏi WHO năm 1949, cuối cùng thì Khối phía Đông do Liên Xô lãnh đạo đã trở lại nhiệm vụ lãnh đạo nền y tế toàn cầu vào năm 1956. Chủ yếu nhờ sự trở lại WHO của Liên Xô mà bệnh đậu mùa đã được xóa sổ trên toàn cầu - căn bệnh duy nhất ở người cho đến nay đã được xóa bỏ một cách chủ động. Có thể trong tương lai gần, việc Hoa Kỳ trở lại với các dự án quản lý y tế toàn cầu cũng có thể dẫn đến một tương lai sau đại dịch nhiều hy vọng hơn. 

Như nhà sử học y khoa Anne Kveim Lie và Helge Jordheim gần đây đã lưu ý, trong thời kỳ dịch bệnh “hiện tại di chuyển nhanh hơn, quá khứ dường như bị loại bỏ xa hơn, và tương lai dường như hoàn toàn không thể đoán trước được”. Vậy làm sao chúng ta biết được khi nào dịch bệnh chấm dứt? Việc nhìn lại sẽ giúp chúng ta xác định con đường phía trước như thế nào? Các nhà sử học giúp chúng ta suy nghĩ nhiều hơn về dòng thời gian. Và dịch bệnh sinh ra theo dòng thời gian của chúng, trên cả bình diện sinh học và xã hội. Đại dịch phá vỡ các quy ước xã hội mà chúng ta phân chia theo từng tuần hoặc từng ngày nhất định. Chúng mang trong mình những nhịp điệu riêng: sự phát triển ban đầu chậm lại, giai đoạn bùng phát theo cấp số mũ, và sự lan truyền chậm lại sau khi đạt đến đỉnh dịch, xuống mức trung bình rồi đi xuống. Phần cuối cùng này, đoạn cuối của một đại dịch, có lẽ luôn luôn là một tiệm cận, không bao giờ biến mất mà mờ dần đến mức tín hiệu của nó bị mất trong sự sống động của trạng thái bình thường mới, và thậm chí cho phép, trong một tương lai không xa lắm, khiến người ta lãng quên đi đại dịch đó.

*

*
Nguồn: Brands, Hal & Francis J Gavin (eds.) (2020). COVID-19 and World Order: The Future of Conflict, Competition, and Cooperation. Baltimore, MD.: John Hopkins University Press.

https://xuandienhannom.blogspot.com/2021/07/nhung-kich-ban-ket-thuc-cua-cac-ai-dich.html