Trong những tháng gần đây, trên khắp
thế giới, từ Đông sang Tây, từ Nam chí Bắc, hàng loạt phong trào xã hội
bùng lên. Dường như có những nguyên nhân chung sâu xa đằng sau các cuộc
phản kháng này. Nhật báo Le Monde số ra ngày 09/11/2019, đúng 30 năm sau
ngày Bức tường Berlin sụp đổ, có hồ sơ đặc biệt mang tựa đề ''Tìm về
cội rễ những phẫn nộ mang tính toàn cầu''. RFI xin giới thiệu một số nét
chính.
 |
| Một người biểu tình phản kháng tại Santiago, Chilê, 25/10/2019. |
Một số đặc điểm sơ bộ của các cuộc phản kháng xã hội gần đây
Từ
Beyrouth, Bagdad, Cairo (Trung Cận Đông), đến Alger, Khartoum (châu
Phi), Santiago, Haiti (châu Mỹ), Hồng Kông (châu Á) … các phong trào
phản kháng nổi lên với các lý do trực tiếp rất khác nhau. Gần đây nhất
là tại Chilê, tia lửa bùng lên vào giữa tháng 10/2019 với việc chính
quyền tăng giá xe điện ngầm ở thủ đô. Tại Liban, khoản thuế mới đánh vào
các dịch vụ điện thoại WhatsApp gây phẫn nộ. Trong nửa đầu tháng 10 vừa
qua, phong trào bùng phát tại Ecuador, do giá xăng tăng cao, cùng một
nguyên nhân với cuộc phản kháng ''Áo Vàng'' tại Pháp cách nay một năm.
Trong
bài trả lời phỏng vấn Le Monde, nhà chính trị học Bertrand Badie (1)
tổng hợp ba nhóm nguyên nhân trực tiếp. Thứ nhất là các lý do được ví
như ''giọt nước tràn ly'' trên cái nền bất mãn xã hội và kinh tế sâu
sắc, như một số trường hợp nêu trên. Nhóm nguyên nhân trực tiếp thứ hai
là sự phẫn nộ của dân chúng chống lại các lãnh đạo bấu víu quyền lực,
như phong trào tại Algéri từ hơn nửa năm nay và tại Bolivia mới đây. Nhà
chính trị học Bertrand Badie xếp trường hợp đặc biệt Hồng Kông thành
một nhóm riêng, ông nhấn mạnh đây là cuộc phản kháng của dân chúng chống
lại các đàn áp của chính quyền, được Bắc Kinh hậu thuẫn.
Các
cuộc phản kháng hiện nay làm nhớ lại một số phong trào xã hội bùng lên
vào giai đoạn 2011, 2012, đặc biệt với phong trào Mùa Xuân Ả Rập. Tuy
nhiên, theo các nhà quan sát, tần suất các cuộc phản kháng hiện nay gia
tăng gấp bội. Nhà chính trị học Maria J. Stephan, Viện U.S. Institute of
Peace (Mỹ), nhận xét: ''Các cuộc phản kháng - với sự tham gia của đông
đảo dân chúng diễn ra khắp nơi, trong các nền dân chủ, cũng như trong
các xã hội phi dân chủ, với các yêu sách rộng lớn – đã trở thành một đặc
điểm quan trọng của đời sống chính trị quốc tế hiện nay''.
Những nguyên nhân sâu xa chung nào đằng sau các cuộc phản kháng đa dạng này ?
Nhà
phân tích Maria Fantappie, của International Crisis Group, đưa ra một
nhận xét đáng chú ý: ''Không nên tìm cách lý giải các phong trào này chỉ
qua bối cảnh cụ thể của một quốc gia, mà cần phải tìm hiểu về chúng như
là sự biểu hiện cho một tình trạng thất vọng chung về toàn bộ một hệ
thống, về một thể chế kinh tế tân tự do, đang gây ra những bất mãn ghê
gớm, đặc biệt trong giới những người trẻ tuổi nhất. Tất cả những điều
này liên hệ mật thiết với nhau''.
Theo
Le Monde, đối với nhiều chuyên gia, các phong trào phản kháng đang diễn
ra có một số điểm chung : mức độ phản kháng chống lại giới tinh hoa
mạnh hơn bình thường, lên án mạnh mẽ hơn nạn tham nhũng, các định chế
chính trị đang ngày càng mất tính chính đáng, đặc biệt là niềm thất vọng
phổ biển trước một giai tầng chính trị ăn trên ngồi trốc (đặc biệt với
liên minh quyền – tiền của chủ nghĩa tư bản thân hữu), trong lúc giới
trẻ không thấy đường ra.
Nhà
xã hội học Eric Fassin, giáo sư Đại học Paris-VIII, nhấn mạnh đến tâm
thế mất niềm tin vào tương lai. Theo ông, ''họ biết là tương lai của họ
đang là vấn đề, hay đúng hơn là sự thiếu vắng tương lai''. ''No future''
không còn là tiếng kêu tuyệt vọng của giới hâm mộ nhạc punk, mà đã trở
thành tiếng gọi đoàn kết, với thông điệp ngầm ẩn : ''Chúng tôi không còn
gì để mất. Nhưng thay vì khuất phục, chúng tôi hiểu rằng cần phải tranh
đấu''. Eric Fassin dẫn lại một khẩu hiệu của giới trẻ Chilê: ''Tranh
đấu cho đến khi cuộc sống trở nên đáng sống''.
Chống lại ''toàn cầu hóa'' phải chăng là điểm chung của các phong trào xã hội này ?
Trong
bài trả lời phỏng vấn Le Monde, mang tựa đề ''Hồi II công cuộc toàn cầu
hóa đã bắt đầu'', nhà chính trị học Bertrand Badie chia các phong trào
xã hội theo khu vực. Nhà chính trị học Pháp nhấn mạnh đến cảm nhận tiêu
cực khác nhau về toàn cầu hóa theo hai nhóm nước. Khu vực thứ nhất là
tại các nước phía Bắc (đặc biệt là Mỹ và châu Âu), vốn là trung tâm của
hệ thống quốc tế truyền thống. Đây là nơi mà rất nhiều người dân cảm
nhận toàn cầu hóa là tiến trình khiến họ thiệt đơn, thiệt kép. Vị thế
trung tâm thế giới vốn có đang mất đi, cùng lúc đó là nỗi lo sợ bị các
khu vực ngoại vi ''xâm chiếm'', với nỗi lo mất việc làm, sợ tự do hóa
thương mại, người di cư…
Đối
với khu vực các nước phía Nam, toàn cầu hóa là một cơ hội mang lại
thịnh vượng, nhưng ngay lập tức có một khoảng cách to lớn, giữa hy vọng
mà toàn cầu hóa dấy lên và sự trơ lì của các chế độ chính trị, nơi tầng
lớp cầm quyền là thế lực duy nhất - hoặc gần như là thế - được hưởng lợi
nhờ tăng trưởng kinh tế. Toàn cầu hóa, với hàng tỉ người sở hữu điện
thoại di động, cho phép trao đổi thông tin tăng vọt, hình ảnh về thế
giới trở nên hoàn toàn khác trước. Khoảng cách vô cùng lớn giữa giàu
sang và bần cùng đập vào mắt công chúng hàng ngày. Hy vọng rất lớn đi
liền với thất vọng khủng khiếp. Tham gia vào hàng ngũ những người phản
kháng có những người trung lưu chống lại sự ì trệ của hệ thống, cũng như
những người nghèo khó nhất, giờ đây ý thức rõ về việc họ bị loại trừ.
Toàn
cầu hóa tự thân không phải là kẻ thù của các xã hội, vấn đề là toàn cầu
hóa như thế nào. Bản thân các phong trào phản kháng hiện nay dựa rất
nhiều vào phương tiện công nghệ, kỹ thuật truyền thông có được nhờ toàn
cầu hóa. Nhà chính trị học Bertrand Badie lưu ý đến mối liên hệ mật
thiết giữa các xã hội trong thế giới toàn cầu hóa hiện nay, vượt qua
khuôn khổ biên giới quốc gia, mức độ phụ thuộc lẫn nhau giữa các xã hội
tăng vọt, thách thức quyền lực truyền thống của các chính quyền, các
quốc gia. Ông nhấn mạnh : ''sự hội tụ giữa các xã hội (dân sự) đang viết
nên lịch sử'', và có xu hướng trở nên quan trọng hơn cả những quan hệ
hợp tác và đối kháng giữa các quốc gia trên trường quốc tế, vốn được coi
là chủ đạo lâu nay.
Làm
thế nào để các phong trào phản kháng tham gia xây dựng một thế giới tốt
đẹp hơn, thay vì khiến tình hình trở nên tồi tệ hơn ?
Bài
xã luận của Le Monde, mang tựa đề ''Một đòi hỏi mang tính toàn cầu: Tái
chinh phục nền dân chủ'' (2), tỏ ra lạc quan. Với niềm tin là các phong
trào xã hội, nếu được hỗ trợ thích đáng, sẽ góp phần giúp cho thế giới
hiện nay ''tái cân bằng''. Không nên lo sợ trước các phong trào xã hội,
thậm chí cần vui mừng vì thời thế đang thay đổi. 30 năm sau biến cố Bức
tường Berlin sụp đổ, thường được coi như biểu tượng cho sự mở ra một kỉ
nguyên thống trị của thị trường (3), các đòi hỏi về công bằng thuế khóa,
an sinh xã hội, môi trường – sinh thái nay đang được đặt trở lại vị trí
hàng đầu. Điều cần đặc biệt chú ý là phải làm sao để các phong trào xã
hội không bị rơi vào ''các cạm bẫy dân tộc chủ nghĩa''. Các phong trào
phản kháng phải được hỗ trợ để hướng đến các mục tiêu xã hội, môi
trường, đổi mới các cơ chế đoàn kết trong xã hội, tăng cường sức mạnh
của xã hội dân sự, xã hội dân sự tham gia vào thực thi quyền lực Nhà
nước, để sao cho chính quyền quan tâm và hành động nhiều hơn cho hạnh
phúc của người dân. Tóm lại, ''sáng tạo lại nền dân chủ'' là điều nhân
loại cần làm để vượt qua chặng đường gian khó này. Theo Le Monde, đây
cũng chính là điều mà ''các cuộc nổi dậy hiện nay'' hướng tới.
Trọng Thành
----------------
Ghi chú
1. Bài phỏng vấn Bertrand Badie: "L’acte II de la mondialisation a commencé", Le Monde, 09/11/2019.
2. Bài "Une exigence planétaire: reconquérir la démocratie'', Le Monde, 09/11/2019.
3.
''Trong thập niên 1980, tại Hoa Kỳ đã ra đời một cương lĩnh kinh tế rõ
ràng : việc giảm thuế cho tầng lớp giàu có nhất, ít đầu tư cho Nhà nước,
ít dịch vụ công hơn sẽ đi liền với thịnh vượng kinh tế chưa từng có.
Nguyên tắc này sau đó đã được phổ biến ra toàn thế giới, thông qua các
khóa học về kinh tế của giới tinh hoa chính trị hay các chương trình của
Ngân Hàng Thế Giới và Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế dành cho các quốc gia đang
trỗi dậy. Nguyên tắc này dường như đang bị thách thức… Nếu các lãnh đạo
trên hành tinh không xem xét lại một cách sâu sắc dự án kinh tế của họ,
trên phương diện các dịch vụ xã hội căn bản và, hệ quả là, phải mở rộng
việc đánh thuế, thì điều rất chắc chắn là không khí xã hội toàn cầu
không thể lắng dịu'', theo kinh tế gia Lucas Chancel, Viện Nghiên cứu
Phát triển Bền vững và các Quan hệ Quốc tế (IDDRI), trong bài : '' Lucas
Chancel: ‘Au cœur des crises, l’exigence de plus de justice sociale et
d’accès aux services essentiels’ '', Le Monde, 09/11/2019.
(RFI)
Không có nhận xét nào