Chính sách "ba không" và sự diễn giải mềm dẻo từ Hà Nội?

Việt Nam nổi tiếng với chính sách ba không, nhưng có vẻ Hà Nội đã linh hoạt trong việc diễn giải, theo The Diplomat.

Mỹ - Trung căng thẳng về tự do hàng hải ở Biển Đông đã gây ra áp lực cho các quốc gia khác, đặc biệt là đối với các nước Đông Nam Á trong lựa chọn phe.

Là một bên phản đối chủ chốt đối với các yêu sách chủ quyền của Bắc Kinh trong khu vực, Việt Nam trong vài năm qua đã có một hành động cân bằng tinh tế. Một mặt, Hà Nội đã làm việc trực tiếp với Bắc Kinh về các biện pháp xây dựng lòng tin để ngăn chặn sự thống trị hoàn toàn của Trung Quốc ở Biển Đông. Mặt khác, Việt Nam đang tích cực đẩy lùi Bắc Kinh bằng cách củng cố mối quan hệ quốc phòng với các cường quốc có liên quan trong việc duy trì trật tự quốc tế dựa trên luật lệ.

Tuy nhiên, hạn chế phổ biến ở điểm thứ hai là không ai quá hào hứng về việc “đu dây” của Hà Nội vì những thách thức vốn có trong chính sách “ba không” - đó là, không liên minh quân sự, không liên kết với một quốc gia chống lại một quốc gia khác, và không có căn cứ quân sự nước ngoài. Chính sách nà lần đầu xuất hiện trong Sách trắng quốc phòng của năm 1998 và sau đó xuất hiện trở lại vào năm 2004, gần đây nhất vào năm 2009. Chính sách này cũng được đề cập trong Luật Quốc phòng của Hà Nội, được thông qua vào tháng 6 và có hiệu lực vào ngày 1.1.2019. Chính sách Ba không rất có thể sẽ xuất hiện trong Sách trắng quốc phòng tiếp theo của Việt Nam khi nó được xuất bản.

Chính sách Ba không làm phức tạp mục tiêu của chính quyền Trump, trên cơ sở Chiến lược An ninh Quốc gia, nhằm củng cố quan hệ với Hà nội để chống lại những diễn biến của Trung Quốc ở Biển Đông, rộng hơn là trong vùng Ấn Độ-Thái Bình Dương.

Mối quan hệ quốc phòng Mỹ-Việt ngày càng phát triển trong vài năm qua - vào tháng 3.2018, chuyến thăm của hàng không mẫu hạm Mỹ tới Việt Nam lần đầu tiên kể từ sau 1975. Nhưng sau đó, Hà Nội đột ngột hủy bỏ 15 cuộc giao lưu quốc phòng năm 2019. Hà Nội quyết định có lẽ xuất phát từ sự bất mãn đối với Đạo luật Chống lại Kẻ thù của nước Mỹ thông qua trừng phạt(CAATSA), nhưng ít nhất, một phần, do những lo ngại ngày càng gia tăng mà một quốc gia không liên kết với một quốc gia nào khác (trong trường hợp này với Mỹ chống lại Trung Quốc). Dù vậy, Washington nên an ủi rằng, bên dưới bề mặt của chính sách “Ba không” thực sự cung cấp phòng thủ mang tính đáng kể - tức là, “à, chúng tôi vẫn để ngỏ” - hợp tác quốc phòng.

Khônng liên minh quân sự, về cơ bản, Việt Nam đã tạo ra một lỗ hổng lớn cho chính mình. Điểm mấu chốt của Hà Nội là tránh mô tả công khai các mối quan hệ quân sự như, nhưng Việt Nam sẽ phải hỗ trợ một quốc gia khác nếu quốc gia đó bị tấn công, hoặc ngược lại. Chừng nào yếu tố trao đổi quân sự vẫn còn mơ hồ, thì Việt Nam có thể sẵn sàng tham gia rộng rãi hơn. Hà Nội sẵn sàng diễn giải thuật ngữ này theo hướng mở rộng cấp độ hợp tác quân sự và quốc phòng, thay vì đóng khung. Chúng bao gồm các mối quan hệ chiến lược toàn diện, mối quan hệ chiến lược, và các mối quan hệ toàn diện.

Ở cấp độ cao nhất là quan hệ Đối tác chiến lược toàn diện. Hà Nội duy trì với ba quốc gia: Nga (2001), Ấn Độ (2007) và Trung Quốc (2008). Đáng kể, Trung Quốc được cấp thêm tình trạng đặc biệt - trở thành đối tác hợp tác chiến lược toàn diện.

Hà Nội đang cố gắng cân bằng lợi ích của Bắc Kinh ở Biển Đông. Do đó, hợp tác quốc phòng Việt - Trung được kiểm soát theo hướng có lợi cho các khía cạnh khác của mối quan hệ song phương - cụ thể là kinh tế, vì Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam. Điều thú vị là, Nhật Bản được duy trì mối quan hệ đối tác chiến lược (2014), ngụ ý rằng nó đang vượt quá cấp chiến lược, nhưng chưa đến cấp chiến lược toàn diện. Trong khi đó, Úc đã được nâng cấp quốc phòng cao hơn là đối tác chiến lược vào năm ngoái và Mỹ ở cấp độ tiếp theo, một đối tác toàn diện (2013). Đã có cuộc thảo luận chính thức nghiêm túc về việc nâng cao vị thế của Mỹ - đối tác chiến lược. Dù vậy, cả hai nước vẫn chưa có bất kỳ một sự gắn nhãn liên minh quân sự nào.

Bên cạnh đó, không liên minh với một quốc gia nào khác, đó là điều gây ra sự miễn cưỡng của Hà Nội trong việc hợp tác quốc phòng với Washington. Giống như không có liên minh quân sự, tuy nhiên, Hà Nội đã bẻ cong đáng kể chính quy tắc này. Chẳng hạn, Việt Nam vào tháng 5, đã cùng với Ấn Độ tổ chức một cuộc tập trận hải quân chung chưa từng có ở Biển Đông. Thật khó để hình dung bất kỳ quốc gia nào khác ngoài Trung Quốc là đối tượng của sự răn đe này. Điều tương tự cũng có thể được tranh luận về chuyến thăm của tàu sân bay Mỹ. Dù bằng cách nào, những lần xuất hiện này có khả năng là tương đối hiếm. Chúng có thể trở nên thường xuyên hơn nếu Trung Quốc ngày càng thách thức các yêu sách chủ quyền của Việt Nam ở Biển Đông.

Hòa giải, không liên kết với một quốc gia nào với một quốc gia khác sẽ đặc biệt quan trọng trong bối cảnh hợp tác khu vực, như đồng bộ hóa Việt Nam với “Bộ tứ kim cương” thường được gọi là Quad. Đối thoại Quad là đối thoại chính sách đối ngoại và quốc phòng giữa các quốc gia dân chủ có cùng chí hướng - Mỹ, Úc, Nhật Bản và Ấn Độ - đang tìm cách giữ cho Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và cởi mở khỏi sự ép buộc của Trung Quốc. Việt Nam sẽ là đối tác đối thoại lý tưởng với Quad, với mức độ tranh chấp hàng hải với Trung Quốc và thể hiện mong muốn cân bằng chống lại Bắc Kinh. Không có sự liên kết nào với một quốc gia chống lại một quốc gia khác, tuy nhiên, dường như sẽ ngăn cản sự tham gia của người Việt Nam vào Quad, nhưng có lẽ là không. Một nghiên cứu gần đây về nhận thức của Đông Nam Á về Quad đã kết luận rằng người Việt Nam (cùng với người Philippines) duy trì quan điểm thuận lợi về cơ chế tư vấn. Mặc dù Việt Nam khó có thể chính thức gia nhập nhóm do chính sách “Ba không”, nhưng tỷ lệ Việt Nam tham gia với tư cách là đối tác hoặc người quan sát đối thoại theo dõi cấp độ cao hơn.

Cuối cùng, không có căn cứ nước ngoài nào trên lãnh thổ Việt Nam, không phù hợp với việc sử dụng chính thức căn cứ hải quân chiến lược Biển Đông của Liên Xô và Nga (về sau này) tại Vịnh Cam Ranh từ năm 1978 đến 2002. Bắt đầu từ năm 1978, Hà Nội đã cho Moscow thuê, và người Nga chỉ rút lui vào năm 2002. Tuy nhiên, kể từ năm 2015, Nga dường như vẫn đang tiếp nhiên liệu cho máy bay quân sự của họ từ Vịnh Cam Ranh cho đến khi có biến cố với Mỹ (Đạo luật chống lại kẻ thù của nước Mỹ) và hoạt động này lặng lẽ chấm dứt. Vào thời điểm đó, Việt Nam rõ ràng cũng đã cho phép các kỹ thuật viên Nga tiếp cận Vịnh Cam Ranh để giúp đào tạo nhân viên hải quân Việt Nam về cách vận hành các tàu ngầm lớp Kilo do Nga chế tạo và bảo trì chúng. Mặc dù không biết đây là chuyên gia quân sự, quân nhân hay hỗn hợp cả hai, nhưng những trường hợp này cho thấy các nhà lãnh đạo Việt Nam sẽ linh hoạt hơn trong chính sách “Ba không” nếu cần phục vụ nhu cầu quốc phòng của mình.

Tuy vậy, căn cứ tương lai của Mỹ tại Việt Nam không được xem xét. Thế nhưng, Washington rõ ràng quan tâm đến việc thực hiện các cuộc tiếp cận hải quân đến Việt Nam, và trong lĩnh vực này, tín hiệu rõ ràng từ Hà Nội là những điều này không vi phạm chính sách “Ba không”. Thật vậy, Hà Nội đã rất hoan nghênh hải quân các nước cập cảng, bao gồm từ Mỹ, Ấn, Nhật, Úc, Pháp, Anh, Canada, New Zealand, Nga, Trung Quốc và các quốc gia khác.

Tóm lại, chính sách “Ba không” nằm trong khu vực màu xám và diễn giải liên quan. Nếu Hà Nội nhìn thấy lợi ích trong một cuộc trao đổi quốc phòng cụ thể, họ sẽ tìm cách làm cho sự tham gia phù hợp với chính sách “Ba không” hoặc giữ cho hoạt động tương đối im lặng. Cân bằng với Trung Quốc ở Biển Đông sẽ xuất hiện để cung cấp cho Mỹ và các quốc gia có cùng chí hướng khác về vĩ độ nhận biết khá rộng.

Không có gì khác hơn là quyết định của Hà Nội vào đầu tháng 1.2019 để bày tỏ sự ủng hộ đối với hoạt động tự do hàng hải (FONOP) mới nhất của Washington tại Quần đảo Paracels đang tranh chấp. Chắc chắn, các nhà lãnh đạo Việt Nam trong quá khứ đã ủng hộ quyền tiến hành tuần tra ở Biển Đông - FONOP của Washington, ngay sau khi USS McCampbell tạo ấn tượng rằng chính sách của Việt Nam và Mỹ đang hoạt động song song. Có thể cho rằng, điều này có thể dễ dàng chống lại việc không liên kết với một quốc gia nhằm chống lại một quốc gia khác, và Hà Nội đã tiến hành.

Trong tương lai, hy vọng Việt Nam sẽ thực thi chính sách “Ba không” một cách tự do hơn, đặc biệt là nếu Trung Quốc tăng cường tuần tra, tiến hành cải tạo đất và tiếp tục quân sự hóa các đặc điểm tranh chấp; công bố khu vực nhận dạng phòng không; hoặc cạnh tranh mạnh mẽ hơn để tiếp cận các nguồn tài nguyên và thủy sản. Bất kể, Việt Nam sẽ có khuynh hướng chấp nhận các cam kết quốc phòng có thể được giải thích công khai là phòng thủ hơn là tấn công. Bảo vệ quê hương Việt Nam là một chủ đề quan trọng trong tất cả các ấn phẩm chính của quốc phòng và chính đảng cộng sản.

Do đó, Mỹ nên kỳ vọng các hình thức hợp tác quốc phòng nhẹ nhàng hơn - như hỗ trợ Việt Nam phát triển khả năng nhận thức về hàng hải hoặc giúp nước này tăng cường năng lực bảo vệ bờ biển sau khi Mỹ bán tàu bảo vệ bờ biển lớp Hamilton. Các hình thức khác, như các cuộc tập trận chung, có thể nằm ngoài tầm với trong tương lai gần, ngoại trừ Bắc Kinh tiếp tục làm càn trên Biển Đông.

Ánh Liên

* Derek Grossman là một nhà phân tích quốc phòng cao cấp tại Tập đoàn RAND. Trước ông là Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng về các vấn đề an ninh châu Á và Thái Bình Dương tại Lầu năm góc. Dung Huynh là một nghiên cứu viên chính sách tại RAND Corporation và nghiên cứu sinh tại Pardee.

(VNTB)