Hoàng Hải Vân - “Cách mạng công nghiệp” thực ra là cái gì?

“Cách mạng 4.0” đang là cụm từ thời thượng trên cửa miệng các quan chức và giới trí thức. Vào tra cứu trên google, người ta dễ dàng biết đầy đủ 3 cuộc “cách mạng công nghiệp” trước đó.

“Cách mạng công nghiệp” thực ra là cái gì?

Phân chia thành 4 cột mốc là sự ước lệ đánh dấu từng giai đoạn phát triển của nền văn minh nhân loại trong những thế kỷ gần đây, bắt đầu từ việc cơ giới hóa ngành dệt vào cuối thế kỷ 18 đến việc “số hóa” thế giới thực đang diễn ra hiện nay. Đó là một chuỗi dài ứng dụng các phát minh vào cuộc sống, gắn liền với hoạt động sáng tạo của những cá nhân mà chúng ta gọi là thiên tài.

Vấn đề là các thiên tài cũng như hầu hết các nhà phát minh không ai là những “nhà cách mạng” theo cách hiểu là hoạt động có chủ đích nhằm thực hiện sứ mệnh phụng sự nhân loại. Theo một nghiên cứu của nhà khoa học nổi tiếng người Mỹ, giáo sư Jared Diamond, thì “hầu hết các phát minh đều ra đời bởi những người vốn dĩ thích tò mò hoặc tính ưa táy máy” (*).

Ban đầu, những phát minh đều là thành quả sáng tạo tự thân, không nhằm để đáp ứng một nhu cầu gì của xã hội. Sau một thời gian đủ dài, ai đó mới thấy phát minh này có thể mang ra ứng dụng. “Ta có thể sẽ ngạc nhiên nếu biết được rằng những phát minh ban đầu “chưa biết dùng để làm gì” ấy bao gồm hầu hết những đột phá công nghệ quan trọng của thời hiện đại, từ máy bay và xe hơi cho đến động cơ đốt trong, bóng đèn điện, máy quay đĩa và transistor” (*). Chỉ có một số rất ít phát minh, chẳng hạn như công nghệ phục vụ việc chế tạo bom nguyên tử của Mỹ, là có kế hoạch từ trước nhằm phục vụ cho mục tiêu quả bom này ra đời trước khi Đức quốc xã chế tạo được nó.

Chiếc động cơ đốt trong đầu tiên được Nikolaus Otto chế tạo vào năm 1866, nó cao tới 2,1 mét và vô cùng cồng kềnh, chẳng ai biết dùng để làm gì. Mãi 20 năm sau, vào năm 1885 nó mới được cải tiến gọn lại và Gottfried Daimler lắp nó vào chiếc xe đạp để tạo thành chiếc xe máy hai bánh đầu tiên và hơn 10 năm sau (1896) mới chế ra chiếc xe hơi đầu tiên (xe tải). Ngày nay thế giới không thể sống mà không có xe hơi, nhưng khi nhìn chiếc động cơ khủng khiếp mà Otto lần đầu tiên chế tạo chẳng một ai nghĩ nó có thể sẽ thay cho xe ngựa và tàu hỏa. Hàng loạt các phát minh khác cũng diễn ra tình trạng tương tự, đa số “không biết dùng vào việc gì”, một số nghĩ sẽ dùng vào việc này nhưng cuối cùng thì dùng vào việc khác. Và có vô số những phát minh không bao giờ được biết đến.

Hiện nay hàng năm nước Mỹ cấp tới khoảng 70 ngàn bằng phát minh, nhưng chỉ một số rất ít cuối cùng được áp dụng cho sản xuất thương mại. Trong số những phát minh không được xã hội chấp nhận, không hẳn tất cả đều vô dụng. Có không ít phát minh chậm được áp dụng rộng rãi vì sự cản trở của các “nhóm lợi ích”. Ví dụ rõ nhất là cái bóng đèn điện của Thomas Edison, trong khi các thành phố của Mỹ và Đức sử dụng đèn đường dùng điện từ lâu, nhưng mãi đến thập niên 20 của thế kỷ trước nước Anh vẫn dùng đèn đường bằng khí đốt. Ấy là do việc đầu tư vào ngành chiếu sáng bằng khí đốt tốn quá nhiều tiền, nên chính quyền đã đặt ra những quy định ngặt nghèo không cho các công ty chiếu sáng bằng điện ngóc đầu dậy.

Tóm lại, gốc rễ sâu xa của những thành tựu qua 4 giai đoạn công nghiệp xuất phát từ sự giải phóng tự do cá nhân ở phương Tây, bắt đầu từ thời Phục Hưng. Cá nhân được giải phóng khỏi sự ràng buộc của thần quyền và thế quyền, kéo theo đó là sự bùng nổ sức sáng tạo của con người. Nơi nào cá nhân được tự do, nơi đó có sáng tạo. Sáng tạo là nhu cầu tự thân của mỗi một cá nhân, chẳng ai lãnh đạo chỉ đạo và chẳng cần phụng sự ai hay phục vụ cho sứ mệnh gì. Cho đến khi người khác thấy được sự hữu ích của chúng. Đó là con đường dẫn đến thịnh vượng của thế giới, trước là vậy, nay cũng không thể khác. Không một nhà phát minh nào nghĩ mình là một “chiến binh” chiến đấu cho cái gì cả.

Bởi vậy, không nên đao to búa lớn về “cuộc cách mạng công nghiệp 4.0” để kêu gọi giới trẻ trở thành các “chiến binh” phụng sự cho sự nghiệp dân giàu nước mạnh. Hãy tháo bỏ càng nhiều càng tốt những ràng buộc giáo điều, hãy tôn trọng tối đa tự do tư tưởng tự do học thuật, không nhân danh bất kỳ đạo lý gì để cản trở sự “tò mò táy máy” của giới trẻ, sự sáng tạo tự khắc sẽ đến. Nhà nước lùi càng xa khỏi tự do cá nhân của con người chừng nào, con người càng ít thấy bóng dáng nhà nước chừng nào thì sức sáng tạo của con người càng mãnh liệt chừng ấy.

Dùng quán tính của kế hoạch hóa để dẫn dắt thế hệ trẻ làm “cách mạng”, làm các “chiến binh 4.0” là đi ngược lại tinh thần sáng tạo của thời đại công nghiệp. Khai phóng chứ không định hướng, tự phát chứ không lãnh đạo, đó chính là tinh thần cốt lõi tạo ra những thành tựu ngoạn mục của nền văn minh nhân loại 4 thế kỷ qua.

Hoàng Hải Vân

(*) Dẫn từ Jared Diamond: Súng, vi trùng và thép. NXB Tri Thức, 2007.

(FB Hoàng Hải Vân)