Cuộc tập trận suýt dẫn tới Thế Chiến III

Vào ngày 7/11/1983, chừng một trăm sĩ quan chỉ huy cấp cao tập trung ở trụ sở chính của Nato đặt tại Brussels để "đánh" Đại chiến Thế giới lần thứ ba.

Hồng quân Liên Xô trong một cuộc tập trận quân sự vào đầu thập niên 1980

Cuộc tập trận mô phỏng thường niên, được biết đến với tên gọi Able Archer, diễn ra vào giai đoạn cuối của Autumn Forge, cuộc tập trận chính quy trên quy mô lớn với sự tham gia của hàng chục ngàn quân Nato trên khắp Tây Âu.

Able Archer 83 được tổ chức vào thời điểm Chiến tranh Lạnh đang căng thẳng tột độ. Mối quan hệ giữa các nước trong khối Hiệp ước Quân sự Warsaw và các quốc gia thuộc khối Hiệp ước Quân sự Bắc Đại tây dương (Nato) vẫn xấu như trước.

Đầu năm đó, Tổng thống Mỹ Ronald Reagan gọi Liên Xô là "đế chế quỷ dữ".

Vào tháng 9/1983, các phi công Liên Xô bắn hạ một chiếc máy bay 747 của hàng không Hàn Quốc, giết chết toàn bộ 269 người trên khoang.

Trong khi đó, cả hai phía của Bức màn Sắt đang trong quá trình triển khai vũ khí hạt nhân tầm trung, trong đó có cả tên lửa hành trình đặt tại Greenham Common ở miền nam xứ Anh (England), có khả năng tấn công mục tiêu trong vòng 5 phút sau khi rời bệ phóng.

Thế giới đang ở trong tình trạng "ngàn cân treo sợi tóc" vì nút phóng hạt nhân có thể được nhấn bất cứ lúc nào.

Theo kịch bản giả định của Able Archer 83 thì tình trạng hỗn loạn ở Trung Đông đang bóp nghẹt nguồn cung ứng dầu cho Liên Xô. Trong khi đó, Nam Tư - trước không thuộc phe nào trong hai phía của Chiến tranh Lạnh - đã quyết định ủng hộ phương Tây.

Các nhà lãnh đạo Liên Xô (trong kịch bản giả định) lo sợ điều này sẽ dẫn đến một loạt các nước Đông Âu khác sẽ theo chân Nam Tư, trở cờ từ Hiệp ước Warsaw sang liên kết với Nato, và đặt toàn bộ phe cộng sản trước mối nguy thất bại.

"Cuộc chiến" tưởng tượng này mở màn với việc xe tăng Liên Xô tràn qua biên giới tiến vào Nam Tư. Tiếp đến là khu vực Scandinavia (bắc Âu) bị xâm lược, và quân đội Liên Xô nhanh chóng đổ vào Tây Âu.

Bị áp đảo, lực lượng Nato buộc phải rút lui. Một vài tháng sau khi cuộc xung đột giả định bắt đầu, chính phủ các nước phương Tây cho phép sử dụng vũ khí hạt nhân.

Các lực lượng Nato đóng vai trò chủ chốt trong cuộc tập trận đã phóng đi một tên lửa hạt nhân tầm trung, xóa sổ thủ đô Kiev của Ukraine khỏi bản đồ thế giới. Nó được triển khai nhằm đưa ra một tín hiệu, một lời cảnh báo rằng Nato đã sẵn sàng leo thang chiến tranh.

Về mặt lý thuyết thì việc đưa ra 'tín hiệu về vụ tấn công hạt nhân' này sẽ khiến cho các chính trị gia với cái đầu lạnh hiểu tình thế.

Thế nhưng lý thuyết này đã không đúng.

Đến ngày 11/11/1983, các kho vũ khí hạt nhân trên thế giới đã trở nên mất kiểm soát. Thế giới hầu như bị phá huỷ hoàn toàn. Hàng tỷ người thiệt mạng. Nền văn minh của con người chấm dứt.

Tín hiệu tình cờ

Vào cuối ngày hôm đó, các chỉ huy Nato rời trụ trở về nhà, tự chúc mừng bản thân về một cuộc tập trận thành công nữa, tuy chỉ là một thành công vừa phải. Mãi về sau, chính phủ các nước phương Tây mới phát hiện ra rằng cuộc tập trận Able Archer 83 đã suýt châm ngòi cho một cuộc chiến tranh hạt nhân thực sự.

"Có những bằng chứng ở cấp cao nhất của quân đội Liên Xô cho thấy họ không tin rằng đây chỉ là một cuộc tập trận đơn thuần chứ không phải là một vụ tấn công thực sự," ông Nate Jones, Giám đốc Đạo luật Tự do Tiếp cận Thông tin của Trung tâm Lưu trữ An ninh Quốc gia tại Thủ đô Washington DC, một tổ chức độc lập phi lợi nhuận ủng hộ chủ trương chính phủ mở, nói.

"Chúng tôi nay có trong tay một bộ các tài liệu xác nhận rằng Liên Xô đã thực sự lo sợ phương Tây sẽ tiến hành một vụ phóng tên lửa hạt nhân."

Văn phòng Trung tâm Lưu trữ An ninh Quốc gia đặt tại Đại học George Washington chất đầy các hồ sơ và hộp tài liệu xếp chồng lên nhau. Kệ tủ nào cũng đựng đầy những thông tin mà chính phủ các nước muốn giữ bí mật. Jones mất rất nhiều năm kiên trì mới đọc hết các chi tiết về Able Archer 83.

"Tôi nhớ khi lần đầu tôi đến các kho lưu trữ và bị cười vào mặt, tôi được bảo rằng bạn sẽ không bao giờ biết vấn đề đó vì nó được phân loại tối mật," Jones nói. Nhưng sau 12 năm điền đơn yêu cầu được tự do tiếp cận thông tin, kèm theo khiếu nại và theo đuổi bền bỉ, vào năm 2015, những nỗ lực của ông đã được đền đáp.

"Tôi nhận được gói bưu phẩm này qua đường thư tín, gồm báo cáo tình báo chủ chốt với các toàn bộ các nguồn thu thập thông tin - mà hay nữa là bưu kiện được chuyển đến đúng vào ngày sinh nhật của tôi."

Tài liệu do Hội đồng Tư vấn Tình báo Nước ngoài của Tổng thống Hoa Kỳ soạn thảo năm 1990 có tên là "Liên Xô với nỗi lo sợ chiến tranh". Chỉ có một vài đoạn ngắn được biên tập lại, còn toàn bộ 109 trang của bản phúc trình nêu chi tiết những hậu quả ngoài dự tính của Able Archer 83. Nó được viết rất nghiêm túc. (Xem toàn bộ bản phúc trình tại đây).

Không giống như các lần tập trận trước, Able Archble 83 sử dụng các cách thức thông tin liên lạc được mã hoá và có những khoảng im lặng tuyệt đối trên sóng radio. Quân đội được triển khai trên bộ. Một số căn cứ không quân của Hoa Kỳ thậm chí còn thao diễn hoạt động di chuyển vũ khí - như đưa các đầu đạn hạt nhân giả ra khỏi kho chứa.

Tên lửa đất đối không trong cuộc duyệt binh tại Quảng trường Đỏ nhân dịp kỷ niệm 65 năm Cách mạng Tháng 10 Nga

Dựa trên tin tình báo thu thập được trong những tháng sau cuộc tập trận, bản phúc trình 1990 điều tra về phản ứng của Liên Xô. Những phản ứng này bao gồm việc ngưng các chuyến bay, đưa vũ khí hạt nhân vào tình trạng sẵn sàng tác chiến và xác định các mục tiêu tấn công quan trọng. Các biện pháp phòng thủ dân sự được chú trọng ở mức chưa từng thấy. Tất cả đều cho thấy Liên Xô đã sẵn sàng cho một cuộc chiến toàn diện.

Giới lãnh đạo Xô Viết không tin rằng Able Archer chỉ là một cuộc tập trận mà coi đây thật sự là hoạt động nhằm che giấu cuộc tấn công hạt nhânđầu tiên, và họ chuẩn bị tinh thần sẵn sàng trả đũa.

"Nỗi sợ hãi về việc sẽ nổ ra chiến tranh là có thật, và rất kinh hoàng - một phản ứng quân sự chưa từng thấy," Jones nói. "Chúng tôi không muốn kẻ thù của mình nghĩ rằng chúng tôi sẽ là bên tấn công trước trong khi chúng tôi hoàn toàn không hề có ý định làm như vậy."

Nhưng mà làm thế nào mà một cuộc tập trận thường niên của NATO lại bị hiểu nhầm một cách tai hại đến thế?

Để tìm câu trả lời, Jones và các đồng nghiệp gần đây đã lần tìm kỹ lưỡng các nguồn tin của Nga, bao gồm cả kho lưu trữ của KGB ở Ukraine.

"Chúng tôi đã tìm thấy một tạp chí quân sự thuộc loại tài liệu bảo mật của Liên Xô, đăng từ năm 1984 trong đó có bài phân tích chi tiết về Able Archer," Jones nói. "Ngữ điệu lo lắng của bài đó rõ ràng cho thấy là quân đội Liên Xô đã thực sự sợ hãi."

Vào 1983, nhà lãnh đạo cao nhất của Liên Xô là Yuri Andropov. Ông từng là người lãnh đạo lực lượng KGB và là người bảo vệ nhiệt thành mô hình Xô-viết cũ, vươn lên sau khi nắm giữ nhiều vị trí khác nhau trong đảng cộng sản Liên Xô. Nhưng vào thời điểm trở thành tổng bí thư đảng cộng sản Liên Xô, ông bị bệnh nặng. Và ông mắc chứng hoang tưởng trầm trọng.

"Có sự hoang tưởng," Martin Chalmers, phó tổng giám đốc của RUSI - nhóm nghiên cứu an ninh có trụ sử tại London, nói.

"Giới lãnh đạo Liên Xô nhớ tới cuộc tấn công bất ngờ của Hitler hồi 1941, là cuộc tấn công khiến gần như toàn bộ Liên Xộ bị phá hủy. Đó là lăng kính mà họ nhìn nhận đối với mọi chính sách của Hoa Kỳ."

Bản quyền hình ảnh Getty Images

Image caption Yuri Andropov, lãnh đạo Liên Xô vào thời điểm đó, đã yêu cầu các sĩ quan KGB theo dõi sát sao bất kỳ hoạt động hạt nhân nào

"Tôi tìm thấy một tài liệu trong đó Andropov nói với các sĩ quan KGB: 'Ưu tiên số một của các anh là không được bỏ sót một cuộc tấn công hạt nhân nào'," Jones nói. "Các chuyên viên KGB được giao nhiệm vụ cố gắng phát hiện ra điều này và báo cáo hai tuần một lần."

Bởi thượng cấp ở Moscow muốn nghe về nguy cơ tiềm ẩn có cuộc tấn công hạt nhân và để làm hài lòng các lãnh đạo, các điệp viên gửi về những tin tức như thế.

"Những điệp viên này ở gần phương Tây, họ sống ở phương Tây và biết chắc không hề có kế hoạch tiến hành cuộc tấn công hạt nhân đầu tiên, nhưng họ báo cáo những gì họ đã được chỉ đạo là phải báo cáo," Jones giải thích.

"Moscow đã thu thập các báo cáo này và rút ra kết luận nghiêm trọng rằng Able Archer 83 chính là cái đó."

Thật là một vòng luẩn quẩn đầy nguy hiểm. "Đó là một thất bại của hệ thống Xô Viết," Jones nói. "Tình báo Liên Xô đã hành động bất hợp lý."

Song chính các nhà lãnh đạo phương Tây cũng không lường trước được sự nguy hiểm của cuộc tập trận giả định về cuộc tấn công hạt nhân đầu tiên.

"Đó là một sự thiếu nhạy cảm trong bối cảnh cuộc chạy đua vũ khí hạt nhân đầy căng thẳng," Jones nói. "Cuộc tập trận thường niên mang tên Autumn Forge [mà Able Arch 83 là một phần trong đó] diễn ra ngay gần biên giới Liên Xô và sau đó các nước Nato lại có chiều hướng bổ sung thêm những vũ khí hạt nhân mới."

Tuy báo cáo bí mật lên tổng thống Hoa Kỳ về Able Archer 83 đã không được công bố cho đến tận năm 1990, nhưng trong vòng vài tháng sau cuộc tập trận, những dấu hiệu đầu tiên của sự cố đã đến tai tình báo Anh.

Cả Thủ tướng Margaret Thatcher và Tổng thống Reagan đều hoảng hốt khi họ phát hiện ra Liên Xô tin rằng họ sẽ cho phép kích hoạt cuộc tấn công hạt nhân đầu tiên.

May mắn thay - và có lẽ một phần do nỗi sợ hãi chiến tranh - trong những năm tháng tiếp theo, căng thẳng đã bớt đi. Tổng thống Mỹ Reagan và tân Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô Mikhail Gorbachev bắt tay thực hiện một loạt các hiệp ước cắt giảm vũ khí.

Không chỉ là bài học đáng sợ trong lịch sử Chiến tranh Lạnh, Able Archer 83 vẫn liên quan đến thời sự ngày nay. Những tranh cãi, cáo buộc lẫn nhau giữa Nga và Mỹ lại đang nổ ra, khiến người ta quan ngại về việc các hiệp định kiểm soát vũ khí hạt nhân toàn cầu có thể sẽ bị phá bỏ.

Nga, Mỹ và Trung Quốc đều đang gia tăng kho vũ khí hạt nhân của mình. Hoa Kỳ cũng nhấn mạnh rằng người Nga đã vi phạm Hiệp ước Vũ khí Tên lửa Hạt nhân Tầm trung (Intermediate-Range Nuclear Forces - INF) với việc phát triển một loại tên lửa tầm trung mới. Do vậy, Tổng thống Trump tuyên bố rằng Hoa Kỳ sẽ rút khỏi hiệp ước này.

"Sự thất bại trong kiểm soát vũ khí kết hợp với những mối quan ngại hiển nhiên khi cả hai bên đều coi phía bên kia là xấu chơi và đang âm mưu thực hiện điều gì đó rất tồi tệ trong bối cảnh khủng hoảng chính trị," Chalmers nói. "Nếu cuộc khủng hoảng xảy ra, nguy cơ hiểu nhầm giống như chúng ta biết năm 1983 là cực lớn."

Jones, người đã dành cả sự nghiệp để nghiên cứu Able Archer 83 đồng ý: "Khi nào còn tồn tại vũ khí hạt nhân, khi đó còn nguy cơ chiến tranh do những tính toán sai lầm."

Richard Hollingham 

BBC Future

(BBC)